Ο πόλεμος του 1940-1941 στην Ελλάδα

Α’ ΜΕΡΟΣ

Ο ΕΛΛΗΝΟ-ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
ΤΟΥ 1940-1941

"Η μεγαλοσύνη στα έθνη / δεν μετριέται με το στρέμμα, / με της καρδιάς το πύρωμα μετριέται / και με το αίμα", τονίζει περήφανα ο Κωστής Παλαμάς, ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές, κεντρική μορφή της γενιάς του 1880.

Και από "πύρωμα καρδιάς" οι Έλληνες ήσαν πάντα πρωτοπόροι σ’ όλους τους αγώνες για λευτεριά και για τιμή της πατρίδας.

Και ήρθε το 1940, για να επιβεβαιώσει τη ζωτικότητα της φυλής και ν' αποδείξει το ύψος της πολεμικής αρετής των Ελλήνων. Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος του 1940-1941, γνωστός και ως πόλεμος του '40 ή Έπος του '40, ήταν η πολεμική σύγκρουση μεταξύ Ελλάδος και συνασπισμού Ιταλίας και Αλβανίας, η οποία διήρκησε από τις 28 Οκτωβρίου 1940 μέχρι τις 31 Μαΐου 1941 και ολοκληρώθηκε με την εισβολή και κατάληψη της χώρας από τις Γερμανικές δυνάμεις, που εισέβαλαν στην Ελλάδα στις 6 Απριλίου του 1941.

"Βάζει ο Ντούτσε τη στολή του / και τη σκούφια την ψηλή του / μ' όλα τα φτερά! / Και μια νύχτα με φεγγάρι, / την Ελλάδα πάει να πάρει, / βρε τον φουκαρά! / Τον τσολιά μας τον λεβέντη, / βρίσκει στα βουνά / και ταράζει τον αφέντη τον μακαρονά: / Αχ! Τσιάνο, θα τρελλαθώ Τσιάνο, / με τους τσολιάδες, ποιος μου είπε να τα βάλω", μας θυμίζει η τρυφερή φωνή της Σοφίας Βέμπο. Σύμφωνα με μαρτυρίες των στρατευμένων, η 28η Οκτωβρίου, κάθε άλλο παρά απροετοίμαστες βρήκε τις μονάδες προκάλυψης!

Ο πόλεμος αυτός υπήρξε προϊόν της επεκτατικής πολιτικής του καθεστώτος του Μπενίτο Μουσολίνι, το οποίο είχε εγκαθιδρύσει ο ίδιος στην Ιταλία και που άρχισε να εκδηλώνεται με την εφαρμογή του Χαλύβδινου Συμφώνου, δηλαδή με το Γερμανοϊταλικό Σύμφωνο Φιλίας και Συμμαχίας, που υπογράφθηκε στο Βερολίνο, μεταξύ της φασιστικής Ιταλίας και της Εθνικο-σοσιαλιστικής Γερμανίας, στις 22 Μαΐου του 1939. Στα μέσα του 1940, ο Μπενίτο Μουσολίνι έχοντας σαν πρότυπο τις κατακτήσεις του Αδόλφου Χίτλερ -όπου αδόλφος = πατέρας λύκος στα Γοτθικά-, θέλησε να αποδείξει στους Γερμανούς συμμάχους του Άξονα (=Ρώμης - Βερολίνου - Τόκιο) ότι μπορεί και ο ίδιος να οδηγήσει την Ιταλία σε ανάλογες στρατιωτικές επιτυχίες.

α. Ο τορπιλισμός της "ΕΛΛΗΣ"

Η "Έλλη" ήταν πολεμικό πλοίο και μάλιστα καταδρομικό που έλαβε μέρος νικηφόρα και στον Α' Βαλκανικό Πόλεμο και στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και στην Μικρασιατική εκστρατεία - γνωστή διεθνώς ως Ελληνο-τουρκικός Πόλεμος. Τορπιλίσθηκε και βυθίστηκε στις 15 Αυγούστου του 1940 στην Τήνο από το ιταλικό υποβρύχιο Ντελφίνο, και μάλιστα σε ειρηνική περίοδο. Η "Έλλη" ήταν αγκυροβολημένη έξω από το λιμάνι του κυκλαδίτικου νησιού και συμμετείχε στις εκδηλώσεις του εορτασμού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Από τις 3 τορπίλες που εξαπέλυσε το ιταλικό υποβρύχιο, μια μόνον έπληξε καίρια το ελληνικό πλοίο, προκαλώντας έκρηξη στο μηχανοστάσιο και πυρπόληση των δεξαμενών πετρελαίου, με αποτέλεσμα 9 νεκρούς και 24 τραυματίες.

Οι άλλες δύο τορπίλες που προορίζονταν για τα δύο επιβατηγά: Έλση και Έσπερο και που ήσαν αγκυροβολημένα στο λιμάνι, αστόχησαν και εξερράγησαν στην προκυμαία, καταστρέφοντας μόνον ένα μέρος του κρηπιδώματος του λιμανιού, χωρίς ευτυχώς να προκαλέσουν θύματα. Παρά τις προσπάθειες του πληρώματος και με την βοήθεια επιβατικών πλοίων να ρυμουλκήσουν την "Έλλη" στα ρηχά, τελικά το ηρωικό πλοίο βυθίστηκε φλεγόμενο μετά από μια ώρα και οι άνδρες του πληρώματος αναγκάσθηκαν να το εγκαταλείψουν, όπως αναφέρει η εφημερίδα "Ασύρματος" στις 16 Αυγούστου του 1940, όπου ανάμεσα στους υποτίτλους αναφέρεται και ο εξής: Το έγκλημα κατά του Ελληνικού Ναυτικού.

Πολλές πληροφορίες για το γεγονός αντλούμε και από το βιβλίο του Heinz Richter, με τίτλο: Η Ιταλο-γερμανική επίθεση εναντίον της Ελλάδος, το οποίο μετέφρασε ο Κώστας Σαρρόπουλος. Τον Αύγουστο του 1940, ο 2ος Παγκόσμιος Πόλεμος κόντευε να συμπληρώσει έναν χρόνο. Η Ελλάδα, την οποία κυβερνούσε ο Ιωάννης Μεταξάς, μπορεί να τηρούσε ουδέτερη στάση, αλλά ήταν φανερό πως βρισκόταν στο πλευρό της Αγγλίας, που εκείνη την περίοδο δοκιμαζόταν σοβαρά από τις αεροπορικές επιθέσεις της "Λουφτβάφε" (=Γερμανικής Πολεμικής Αεροπορίας). Η φασιστική Ιταλία του Μουσολίνι, σύμμαχος της ναζιστικής Γερμανίας του Χίτλερ, με τον ισχυρό της στόλο διεκδικούσε την εδραίωση της κυριαρχίας της στις θάλασσες της Μεσογείου, παραμερίζοντας την Μεγάλη Βρετανία.

Σε ανάμνηση του γεγονότος του τορπιλισμού του ιστορικού καταδρομικού, υπάρχει μνημείο στην προκυμαία του λιμανιού της κυκλαδίτικης Τήνου, το οποίο αναπαριστά την υπερήφανη και στολισμένη, με ελληνική σημαία, πλώρη της "Έλλης", προτού να βυθιστεί. Κατασκευάσθηκε από τον Τήνιο καλλιτέχνη / γλύπτη Νικόλαο Παρασκευά και τα αποκαλυπτήρια του έγιναν στις 15 Αυγούστου του 2002 (ανεπίσημα), ενώ τα επίσημα στις 28 Οκτωβρίου του 2002.

β. Ο Αγώνας στα ελληνο-αλβανικά βουνά
Στις 3 τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου, εκ μέρους της ιταλικής κυβέρνησης, ο Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα, ο Γκράτσι, έδωσε ιδιοχείρως στον Έλληνα Ιωάννη Μεταξά τελεσίγραφο δηλαδή διπλωματικό έγγραφο, με το οποίο απαιτούσε η Ιταλία την άνευ όρων παράδοση της Ελλάδος και ζητώντας άμεση απάντηση για τις αξιώσεις της. Συγκεκριμένα επιθυμούσε την ελεύθερη διέλευση του ιταλικού στρατού από την ελληνο-αλβανική μεθόριο, προκειμένου στην συνέχεια να καταλάβει κάποια καίρια στρατηγικά σημεία. Όταν το διάβασε ο Μεταξάς, απάντησε: Αlots! C' est la guerre! Λοιπόν έχουμε πόλεμο! Ήταν η απάντηση, που για τον ελληνικό λαό ισοδυναμούσε με το "ΟΧΙ". Η εφημερίδα ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ, σε έκτακτη έκδοση της 6ης πρωινής ώρας της 28ης Οκτωβρίου 1940, έχει σαν πρωτοσέλιδο: Η ΙΤΑΛΙΑ ΕΚΗΡΥΞΕ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. ΤΑ ΙΤΑΛΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΘΑ ΕΠΙΤΕΘΟΥΝ ΤΗΝ 6ην ΠΡΩΙΝΗΝ. ΥΠΕΓΡΑΦΗ ΔΙΑΤΑΓΜΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΣΕΩΣ. ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΙΚΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΝ ΣΥΝΕΔΡΙΑΖΕΙ. Λίγο αργότερα ιταλικά στρατεύματα εισέβαλαν από τα ελληνο-αλβανικά σύνορα, με σκοπό να καταλάβουν αρχικά την Ήπειρο. Ταυτόχρονα μια ομάδα, από Αλπινιστές δηλαδή Ιταλούς στρατιώτες εξασκημένους στον πόλεμο σε ορεινό έδαφος, διείσδυσε στην Βόρεια Πίνδο, για να χτυπήσει τους οχυρωμένους Έλληνες και να εμποδίσει την άφιξη των ενισχύσεων από την Θεσσαλία. Όμως ο ελληνικός στρατός αμύνθηκε με επιτυχία, ενώ οι Ιταλοί Αλπινιστές εξουδετερώθηκαν στις χιονισμένες χαράδρες του Σμόλικα. Στα μέσα του Νοεμβρίου του 1940, οι Έλληνες στρατιώτες αντεπιτέθηκαν, αναγκάζοντας τους Ιταλούς να αποσυρθούν στο εσωτερικό της Αλβανίας με την οποία οι Ιταλοί είχαν συμμαχήσει το 1939 και πετυχαίνοντας οι Έλληνες σημαντικές νίκες, μπήκαν στην Βόρεια Ήπειρο, αλλά η περαιτέρω προώθησή τους ήταν πολύ δύσκολη.

"Μπήκαμε στ' Αργυρόκαστρο / και πάμε και πάμε και πάμε παραπέρα / Τύραννοι δεν γλιτώνετε. / Αέρα, Αέρα, Αέρα!" τραγουδούσαν χαρούμενοι οι Έλληνες στρατιώτες, όπως μας θυμίζει η γλυκιά φωνή της Μαρινέλλας.

Λόγω του ορεινού εδάφους και του βαρύτατου χειμώνα του '40, τα κρυοπαγήματα (=νέκρωση των άκρων δηλαδή χεριών και ποδιών από το υπερβολικό κρύο) ήταν περισσότερα από τις απώλειες της μάχης, ενώ η μεταφορά τροφίμων και πυρομαχικών δυσκόλευε, όσο τα στρατεύματα απομακρύνονταν από τα ελληνικά σύνορα.

Η επιχείρηση της Ιταλίας στο μέτωπο της Αλβανίας είχε αποτύχει χάρη στο ελληνικό "ΟΧΙ", την άρνηση ενός ολόκληρου λαού να υποταγεί στις επιθυμίες των ισχυρών και να χάσει τη λευτεριά του. Η ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδoς και η αρχική απώθησή της -στα πλαίσια της ευρύτερης δραστηριοποίησης των Ιταλών στον χώρο της Μεσογείου κατά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο- είναι γνωστή ως μάχη της Πίνδου.

Κορυτσά, Πόγραδετς, Αγιοι Σαράντα, Χειμάρα, Πρεμετή, αλλά επίσης και Πίνδος, Μόροβα, Ιβάν, Κλεισούρα, Τεπελένι, Αργυρόκαστρο: Τόποι και τοποθεσίες που αντηχούν σαν σάλπιγγα και φέρνουν στο νου δοξασμένες στιγμές. Πάνω στα ελληνο-αλβανικά βουνά, ο ηρωϊκός στρατός μας, παρά το σκληρό χειμώνα με το κρύο και την παγωνιά, σημείωσε νίκες, που άφησαν κατάπληκτο τον κόσμο. Την μεγάλη προσφορά τους, μας θυμίζει η ζεστή και μελωδική φωνή της τραγουδίστριας της Νίκης, της αξέχαστης Σοφίας Βέμπο: ΠΑΙΔΙΑ, ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΑΙΔΙΑ / ΠΟΥ ΣΚΛΗΡΑ ΠΟΛΕΜΑΤΕ / ΠΑΝΩ ΣΤΑ ΒΟΥΝΑ.

Δίδαξε επίσης η πατρίδα μας στα Έθνη πως η υπεροχή δεν βρίσκεται στον αριθμό, αλλά στην ποιότητα: οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ, ἀλλ' ἐν τῷ εὖ τὸ πολύ, δηλαδή το καλό δεν βρίσκεται στο πολύ, αλλά στο καλό υπάρχει το πολύ, όχι στις μηχανές αλλά στην ψυχή, όχι στην ύλη αλλά στο πνεύμα.

Πέτυχε ο λαός μας, ώστε να αναθαρρήσουν και να εμψυχωθούν οι φοβισμένοι, από την φασιστική καταιγίδα ανά την Γη, άνθρωποι και Έθνη. Το παράδειγμά του ήταν συνέχεια και επιβεβαίωση ενός παρελθόντος φορτισμένου με Δόξα. Θυμόμαστε τα αθάνατα λόγια του ιστορικού Θουκυδίδη: "πάτριον γὰρ ὑμῖν ἐκ τῶν πόνων τὰς ἀρετὰς κτᾶσθαι (=Είναι πατροπαράδοτο σε μας με κόπους να αποκτούμε τις αρετές).

γ. Ηρωικές μορφές του Έπους του 1940

Το έπος του '40 ήταν μια συλλογική νίκη. Σ' αυτήν είχαν συμμετοχή όλοι από τον τελευταίο φαντάρο, μέχρι τον επιτελικό αξιωματικό. Από ιστορική έρευνα ξεχώρισαν ορισμένοι.

Ι. Δαβάκης Κωνσταντίνος: Λάκωνας, συνταγματάρχης του Πεζικού και ήρωας του Ελληνο-ιταλικού Πολέμου. Θρυλική μορφή του '40. "Λιοντάρι της Πίνδου" θεωρείται. Η Ακαδημία Αθηνών, μετά τον θάνατό του, του απένειμε το αργυρό μετάλλιο της αυτοθυσίας. Υπάρχει επίσης το όνομά του σε πλατείες της Αθήνας.

ΙΙ. Κατσιμήτρος Χαράλαμπος: Ο Ηπειρώτης αντιστράτηγος υπήρξε ο πρωτομάστορας της εποποιίας του 1940, αρνούμενος με το ηρωικό του: "Κρατάω Καλπάκι", να συμμορφωθεί στις διαταγές για οπισθοχώρηση. Προτομή του βρίσκεται σε πάρκο των Ιωαννίνων.

ΙΙΙ. Ιατρίδης Μίλτων: Ο κυβερνήτης του θρυλικού υποβρυχίου "Παπανικολής". Ο πλωτάρχης έμεινε στην ιστορία ως ο απείθαρχος θαλασσόλυκος και έγινε ο φόβος και ο τρόμος της Αδριατικής. Του απονεμήθηκε το "Χρυσό Αριστείο Ανδρείας" για τα κατορθώματά του στα παράλια της Αλβανίας.
ΙV. Κωστάκης Δημήτριος: Ταγματάρχης του Ελληνο-αλβανικού μετώπου γνωστός ως "γερόλυκος κανονιέρης" και σύνθημά του: "Μη σκιάζεσθε μωρέ, θα τους πετάξουμε στην θάλασσα". Υπήρξε από τους επιφανέστερους ήρωες του '40.

V. Μητραλέξης Μαρίνος: Ο υποσμηναγός διακρίθηκε για το πολεμικό του θάρρος και τις παράτολμες πτήσεις του, για να πλήξει τον εχθρό. Όταν εξαντλήθηκαν τα πυρομαχικά του, μετά την κατάρριψη ιταλικού βομβαρδιστικού, έστρεψε τα πυρά του σ' ένα δεύτερο και κατάφερε και του "πήρε την ουρά" πέφτοντας πάνω του. Αναπαράσταση του γεγονότος υπάρχει στο Πολεμικό Μουσείο. Τιμήθηκε με Αριστείο Ανδρείας, την ανώτατη ηθική διάκριση που απονέμεται σε καιρό πολέμου. Το παράδειγμά του βρήκε γρήγορα μιμητές, δίνοντας στον Μητραλέξη την φήμη του θρυλικού χειριστή.

VI. Βραχνός Βασίλης: Εξαιρετικός στρατιωτικός, με πολύ σημαντικό ρόλο στην ελληνική νίκη στην Μάχη της Πίνδου και μετέπειτα πολιτικός. Τιμήθηκε για την προσφορά του στην πατρίδα με τους Μεγαλόσταυρους της Γιουγκοσλαβίας και της Αιθιοπίας.

VIΙ. Σακελλαρίου Ιωάννης: Ο 25χρονος ανθυποσμηναγός σκοτώθηκε στις 2 Νοεμβρίου του 1940, μετά από άνιση μάχη στον αέρα με ιταλικά βομβαρδιστικά αεροπλάνα. Και το μικρό χωριό Σακελλαρικό της Ζίτσας -που ονομάσθηκε προς τιμήν του έτσι- είναι ταυτισμένο με την θυσία του ήρωα πιλότου, για να μην σκεπάσει τον ηρωικό θάνατό του η σκόνη της λήθης. Σε περίοπτη θέση της πλατείας του ηπειρωτικού χωριού βρίσκεται το άγαλμά του παλικαριού, σύμφωνα με "την Μηχανή του Χρόνου".

VIII. Καραβίας Ιωάννης: Ταγματάρχης Πεζικού του ελληνικού στρατού που διακρίθηκε στον πόλεμο του 1940, καθώς και στις επιχειρήσεις των συμμάχων στην Μέση Ανατολή και στην Ιταλία. Τιμήθηκε δύο φορές με προαγωγή "επ' ανδραγαθία". Πήρε 3 φορές το "Χρυσό Αριστείο Ανδρείας", το μεγαλύτερο ελληνικό παράσημο. Οι Βρετανοί τον τίμησαν με το παράσημο "D.S.O.", που είναι η μεγαλύτερη διάκριση που απονέμεται σε ξένους και τον ονόμασαν: "Επίτιμο Αξιωματικό της Βρετανικής Αυτοκρατορίας". Έγραψε τα βιβλία: "Αναμνήσεις από τον Πόλεμο" το 1947 και "Η Ζωή ενός στρατιώτη", το 1978.

IX. Διάκος Αλέξανδρος: Υπήρξε ο 1ος Έλληνας υπολοχαγός που έπεσε υπέρ πατρίδος στο Αλβανικό Μέτωπο, την 1η Νοεμβρίου του 1940, στο ύψωμα της Τσούκας, περιοχή της Πίνδου, όπου τα ελληνικά στρατεύματα δέχθηκαν σφοδρή επίθεση από Ιταλούς αλπινιστές. Η προτομή του ήρωα στολίζει το λιμάνι της Χάλκης, της ιδιαίτερης πατρίδας του, με την επιγραφή: ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΔΑ, ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΟ". Η ελληνική πολιτεία, σε αναγνώριση του ηρωισμού που επέδειξε ο γενναίος αξιωματικός, τον προβίβασε "επ' ανδραγαθία" στον βαθμό του λοχαγού.

Χ. Κασλάς Δημήτριος: Θεσσαλός ήρωας ταγματάρχης του έπους του 1940, που είχε σαν σύνθημά του: "Κανείς δεν θα κάνει πίσω! Άμυνα μέχρι θανάτου ή νίκης", σύμφωνα με τα news Best. Απέκρουσε την ιταλική εαρινή επίθεση του 1941 στο ύψωμα 731. Για το ύψωμα αυτό, που η νεότερη ιστορία το ονομάζει: "ΝΕΕΣ ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ", αλλά και για τις μάχες που έγιναν εκεί, έχουν γράψει με θαυμασμό πολλοί Έλληνες και ξένοι στρατιωτικοί. Έγινε θρυλικό και είναι γραμμένο στο Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στην Αθήνα.

Στον ηρωικό ταγματάρχη απονεμήθηκαν: Χρυσό Αριστείο Ανδρείας, Πολεμικός Σταυρός Γ' Τάξεως, Αργυρός Σταυρός του Β' Τάγματος, Μετάλλιο στρατιωτικής αξίας Δ' Τάξεως. Για την συμμετοχή του στην Εθνική Αντίσταση και την αναγνώριση από την ελληνική πολιτεία, το 1985 προήχθη, μετά θάνατον, σε ταξίαρχο, σύμφωνα με τον "ημεροδρόμο". Όλοι οι παραπάνω ήρωες και πολλοί άλλοι ακόμη, είναι λίγο - πολύ άγνωστοι για τους περισσότερους Έλληνες. Η προσφορά τους όμως για τον Ελληνισμό, αξιομνημόνευτη και υπέροχη. Κάλλιστα οι μορφές αυτές μπορούν να συγκριθούν με τους ήρωες του 1821: Κολοκοτρώνη, Μπότσαρη κ.α., που έχουν μυθοποιηθεί στην συνείδησή μας και έχουν περιβληθεί με διαστάσεις υπερφυσικές. Οι αγωνιστές του 1940 όμως;

Το παράπονο όλων αυτών των λησμονημένων παλικαριών, μας θυμίζει ο ποιητής, συγγραφέας και διπλωμάτης, αλλά και Ακαδημαϊκός Άγγελος Βλάχος, στο έργο του: "Το μνήμα της γριάς" που περιέχει εμπειρίες από το μέτωπο: "Όμως, άνθρωποι εμείς, Έλληνες, μείναμε όλο το χειμώνα εκεί στα βουνά και άμα πέρασε αυτός ο εχθρός, τα κορμιά μας ήταν ακόμη όρθια και η ψυχή μας είχε ακόμη μια σπίθα, σαν την φωτιά που την θαρρείς σβησμένη και όμως, κάτω από την στάχτη κάτι καίει ακόμη".