Οι «ψωνάρες της Ευρώπης»

Είναι οι Έλληνες (της σύγχρονης Ελλάδας), όπως γράφει σε πρόσφατο άρθρο του στην Καθημερινή (31/10/2018) ο Σ. Κασιμάτης. Το στηρίζει σε πρόσφατη έρευνα του Pew Research Center, όπου το 89% του δείγματος από την Ελλάδα συμφωνεί με την δήλωση ότι «μπορεί να μην είμαστε τέλειοι, αλλά ο πολιτισμός μας είναι ανώτερος όλων των άλλων». Πρόκειται για την πανευρωπαϊκή πρωτιά στην μέτρηση του εθνοκεντρισμού των κοινωνιών.

Ο Σ. Κασιμάτης χρησιμοποιεί τα δεδομένα της έρευνας με κάπως παραπλανητικό τρόπο, καθώς γράφει ότι πίσω από την Ελλάδα είναι η Βουλγαρία και η Ρωσία με είκοσι μονάδες διαφορά από την Ελλάδα του 89%. Αλλά δεύτερη χώρα είναι η Γεωργία με 85%, τρίτη η Αρμενία με 84%, τέταρτες η Ρωσία και η Βουλγαρία με 69% και ακολουθεί η Βοσνία με 68%.  Ενδεχομένως να πρόκειται για αβλεψία. Πρακτικώς, η αλήθεια είναι ότι υφίστανται σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των ανατολικοευρωπαϊκών και δυτικοευρωπαϊκών χωρών, οι οποίες χρήζουν σοβαρής ανάλυσης. 

Ως μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής στην έρευνα που διεξήχθη τα προηγούμενα έτη από το Pew Research Center στις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες αναφορικά με τον ρόλο της θρησκείας στην κοινωνική ζωή και την εν γένει στάση των ατόμων, οφείλω να σημειώσω ότι όντως ο ορθόδοξος χριστιανισμός διασυνδέεται στις περισσότερες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης με την εθνική ταυτότητα.

Αυτό δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα. Τα αποτελέσματα της έρευνας έχουν σε μεγάλο βαθμό επαληθεύσει την ερμηνεία μου αναφορικά με την αναδιάταξη του ορθόδοξου χριστιανισμού στα πλαίσια της εθνικής ταυτότητας των λαών αυτών, και την «νεωτερική» σύνθεση Έθνους και θρησκείας βλ. σχετικά το 5ο Κεφάλαιο του βιβλίου μου Globalization and Orthodox Christianity: the transformations of a religious tradition (London: Routledge, 2017, pb). Τα δεδομένα της έρευνας πρέπει να ερμηνευτούν συγκριτικά, άλλωστε αυτός είναι και ο στόχος μιας διεθνούς έρευνας. Αν δούμε την Ελλάδα υπό αυτό το πρίσμα, τα χαρακτηριστικά της είναι παραπλήσια των άλλων ορθόδοξων χωρών, και αυτό δεν αποτελεί έκπληξη. 

Ο Σ. Κασιμάτης απαξιεί να ασχοληθεί με το ουσιαστικό ερώτημα το οποίο αφορά την ελληνική πρωτιά του 89% γιατί όπως γράφει, «η ανατομία της ψωνάρας είναι βαρετή υπόθεση». Αλλά αυτό είναι που χρήζει εξήγησης. Μπορεί να κάνω λάθος, αλλά νομίζω ότι αυτό οφείλεται σε δύο τουλάχιστον παράγοντες.

Πρώτον, όταν οι λαοί βρίσκονται σε δύσκολη θέση τείνουν να εξιδανικεύουν την αυτό-εικόνα τους. Και οι Έλληνες της μετά την κρίση εποχής σίγουρα αισθάνονται μια τέτοια ανάγκη. Ίσως μάλιστα να το αισθάνονται και πιο έντονα από τους άλλους λαούς, γιατί με την κρίση «έπεσαν από ψηλά», καθώς το βιοτικό επίπεδο τους συρρικνώθηκε απότομα και βιαία. Δεύτερον, οι Έλληνες μαθαίνουν από μικροί ότι η Ελλάδα είναι «το λίκνο του πολιτισμού» και πως ότι έχει καταφέρει η Δύση βασίζεται στο μεγαλείο της Αρχαίας Ελλάδας.

Ως κληρονόμοι του πολιτισμού της είναι λογικό να αναπτύσσουν αυτή την αίσθηση ανωτερότητας. Η προγονοπληξία αυτή έχει διαγνωσθεί ήδη από τον 19ο αιώνα όταν οι Έλληνες του Βασιλείου της Ελλάδος «έζων μάλλον δια της φαντασίας» (όπως έγραψε το 1868 ο Ανδρέας Συγγρός).

Δεν είναι φυσικά τόσο απλά τα πράγματα. Για να θυμηθούμε την ρήση του Αδαμάντιου Κοραή οι Έλληνες «πρέπει να προσπαθήσωμεν ίνα αναδειχθώμεν άξιοι του ονόματος τούτου, ή να μη φέρωμεν πλέον αυτό». Αλλά στην νεώτερη Ελλάδα δεν χρειάζεται να αποδείξουμε ότι είμαστε «άξιοι» αυτού του ονόματος, γιατί, αφού είμαστε απόγονοι των αρχαίων, η αξιοσύνη μας βρίσκεται στην ίδια την γενιά μας. Και έτσι ο Ρωμιός κομπιναδόρος ενδύεται τον χιτώνα του «αρχαίου κάλους», για να πείσει τους άλλους ότι του χρωστάνε κιόλας. Δικαίως ο Αρκάς έβαλε στο στόμα των αρχαίων το πικρόχολο σχόλιο: «Είναι έγκλημα να δημιουργήσουμε τέτοιο πολιτισμό. Σκεφτείτε τις οικονομικές κρίσεις και τα μνημόνια που θα φέρουν στους απογόνους μας οι ξένοι από την ζήλια τους!»