Η καταπολέμηση της έμφυλης βίας μέσω της νομοθετικής και ουσιαστικής κατοχύρωσης της ισότητας των δύο φύλων

Η έμφυλη βία είναι ένα καθημερινό, παγκόσμιο φαινόμενο, χρησιμοποιείται ως μέσο άσκησης κοινωνικού ελέγχου, τιμωρίας και «σωφρονισμού» και περιλαμβάνει οποιαδήποτε επιβλαβή πράξη κατά της αξιοπρέπειας και της ακεραιότητας των ατόμων που την υφίστανται. Θύματά της είναι κυρίως γυναίκες και κορίτσια, ανεξαρτήτως ηλικίας, μόρφωσης, επαγγέλματος ή εθνικότητας. Έχει βέβαια παρατηρηθεί ότι οι άνεργες, οικονομικά αδύναμες, χαμηλού μορφωτικού επιπέδου γυναίκες, οι πρόσφυγες, οι μετανάστριες είναι πιο ευάλωτες σ’ αυτήν, ενώ είναι και αυτές που φοβούνται ακόμη περισσότερο να μιλήσουν και να αναζητήσουν βοήθεια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα έμφυλης βίας είναι η συντροφική/συζυγική/ενδοοικογενειακή βία, ο βιασμός, η σεξουαλική παρενόχληση, το trafficking, η παρενοχλητική παρακολούθηση (stalking) κ.ά.

Ποιά είναι τα νομοθετικά βήματα που έχουν γίνει στη χώρα μας για την καθιέρωση της ισότητας των δύο φύλων και την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας;

Αν κάνουμε μια αναδρομή στο παρελθόν, θα αντιληφθούμε ότι όχι και τόσο μακριά, μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας ‘80, «ο ανήρ είναι η κεφαλή της οικογένειας και αποφασίζει περί παντός ό,τι αφορά τον συζυγικόν βίον», όπως ρητά όριζε το άρθρο 1387 ΑΚ. Η παραβίαση της αρχής της ισότητας των δύο φύλων και η κατωτερότητα της γυναίκας εντός της οικογένειας είχαν έρεισμα στον ίδιο τον Αστικό Κώδικα, με αποτέλεσμα να αποτελεί επιτακτική ανάγκη και βασική στόχευση του φεμινιστικού κινήματος της εποχής, η αλλαγή του συγκεκριμένου θεσμικού πλαισίου. Έτσι, ο Ν. 1329/1983, με τον οποίο κατοχυρώθηκε η αρχή της ισότητας των δύο φύλων, καθιερώθηκε ο πολιτικός γάμος, αποποινικοποιήθηκε η μοιχεία, καταργήθηκε η μεταβολή του επωνύμου της συζύγου, και ο άκρως αναχρονιστικός θεσμός της προίκας - κατάλοιπο της πατριαρχικής οικογένειας, έκανε πράξη την ανάγκη για αλλαγή, προκαλώντας μία «επιβεβλημένη» επανάσταση στο οικογενειακό δίκαιο εν μέσω πολλών αντιδράσεων μιας βαθιά συντηρητικής κοινωνίας.

Ακολούθησε ο Ν. 1419/84, με τον οποίο ο βιασμός μετατράπηκε σε έγκλημα κατά της γενετήσιας ελευθερίας από έγκλημα κατά των ηθών, δηλαδή από πράξη που απλώς προσέβαλλε την ηθική και τη δημόσια αιδώ, ενώ σπουδαία επίσης μεταρρύθμισηεισήχθη με το Ν. 1609/86 με τον οποίο νομιμοποιήθηκαν οι αμβλώσεις, μία κατάκτηση του φεμινιστικού κινήματος, που επιτεύχθηκε έπειτα από δεκαετίες απαγορεύσεων και αγώνων.

Η Ελλάδα ήταν ένα από τα τελευταία ευρωπαϊκά κράτη που με μεγάλη καθυστέρηση, μόλις το 2006, υιοθέτησε ένα εξειδικευμένο πλαίσιο για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας, βασικής μορφής της έμφυλης βίας, θεσπίζοντας το Ν.3500/2006, που αποτελεί έως και σήμερα το βασικό νομικό εργαλείο για την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου. Τομές που επέφερε ο νόμος αυτός ήταν η διεύρυνση του θεσμού της οικογένειας ώστε να καλύπτει έναν ευρύτερο κύκλο προσώπων (π.χ. ηλικιωμένοι), η αναγνώριση της μακροχρόνιας συμβίωσης ετερόφυλων ζευγαριών, η καθιέρωση της ποινικής διαμεσολάβησης για πλημμεληματικού χαρακτήρα πράξεις, ηποινικοποίηση του βιασμού εντός γάμου, η συμπερίληψη της ενδοοικογενειακής βίας στα τεκμήρια κλονισμού του γάμου, ο αυτεεπάγγελτος χαρακτήρας της ποινικής δίωξης, η απαγόρευση της σωματικής τιμωρίας ανηλίκων για σωφρονισμό, η καθιέρωση της υποχρέωσης των εκπαιδευτικών να αναφέρουν τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας για τα οποία λαμβάνουν γνώση, η πλήρης υποστήριξη των θυμάτων από τους αρμόδιους κοινωνικούς φορείς.

Ακολούθησε η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, που υιοθετήθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 2011 και η οποία αποτελεί το πρώτο νομικά δεσμευτικό διεθνές κείμενο που θέτει κριτήρια για την πρόληψη της έμφυλης βίας. Η Ελλάδα αν και ήταν μία από τις πρώτες χώρες που υπέγραψαν τη Σύμβαση αυτή, την ενσωμάτωσε στην ελληνική έννομη τάξη με αισθητή καθυστέρηση μόλις το 2018 με τον Ν. 4531/2018. Ο νόμος αυτός επέφερε σημαντικές αλλαγές, όπως την ποινικοποίηση του ακρωτηριασμού γυναικείων γεννητικών οργάνων και της παρενοχλητικής παρακολούθησης, την κατάργηση της μη άσκησης ποινικής δίωξης εάν μεταξύ του υπαιτίου αποπλάνησης ανηλίκου και του θύματος τελέστηκε γάμος, την αναστολή της παραγραφής εγκλημάτων ενδοοικογενειακής βίας κατά ανηλίκων για εύλογο χρόνο μετά την ενηλικίωση του θύματος, την ένταξη στην έννοια της οικογένειας και των προσώπων που συνδέονται με σύμφωνο συμβίωσης, την ένταξη στον κύκλο των δραστών/θυμάτων ενδοοικογενειακής βίας προσώπων που έχουν σχέση χωρίς να απαιτείται η συνοίκηση θύματος και δράστη, την καθιέρωση της δυνατότητας του εισαγγελέα να επιβάλει κατά την κρίση του περιοριστικούς όρους στον δράστη,την ευχερέστερη πρόσβαση των θυμάτων στην αποζημίωση, τη μη χορήγηση αδειών οπλοχρησίας σε όσους διώκονται ποινικά ή έχουν καταδικασθεί για αδικήματα ενδοοικογενειακής βίας.

Η ποινικοποίηση της παρενοχλητικής παρακολούθησης, (άρθρο 333 ΠΚ) είναι σημαντική και δημιουργεί αναμφίβολα ένα πλέγμα προστασίας του θύματος, το οποίο έλλειπε από την ελληνική έννομη τάξη, καθώς μέχρι πρότινος το θύμα δεν μπορούσε εύκολα να αξιώσει την ποινική τιμωρία του δράστη και επιχειρούσε να προστατευτεί με την προσφυγή στα αστικά δικαστήρια για τη λήψη ασφαλιστικών μέτρων, χωρίς όμως αυτή η προστασία να είναι άμεση και αποτελεσματική. Πλέον ποινικοποιούνται οι ανεπιθύμητες, επαναλαμβανόμενες, επίμονες έως εμμονικές, ελεγκτικές και παρενοχλητικές συμπεριφορές (όπως τηλεφωνήματα, μηνύματα, απροειδοποίητες επισκέψεις, εισβολή του δράστη στο σπίτι ή την εργασία της γυναίκας, προσέγγιση των οικείων της, απειλές, ψευδείς κατηγορίες, εκδικητική πορνογραφία), με τις οποίες ο θύτης προσπαθεί να διατηρήσει τον έλεγχο στη ζωή του θύματος και να επιδείξει την εξουσία του, προκαλώντας φόβο, τρόμο ή ανησυχία στο παρενοχλούμενο άτομο.

Γιατί όμως, παρά την πρόοδο που έχει γίνει, η έμφυλη βία εξακολουθεί να συνιστά μία καθημερινή μάστιγα για πολλές γυναίκες, με αποκορύφωμα την αύξηση ακόμη και των γυναικοκτονιών;

Οι γυναικοκτονίες (=ανθρωποκτονίες γυναικών από πρόθεση, επειδή είναι γυναίκες) στηρίζονται στις βαθιά εμπεδωμένες κοινωνικές αντιλήψεις, σύμφωνα με τις οποίες  οι γυναίκες πρέπει να είναι υποτελείς στην ανδρική εξουσία και δεν έρχονται ως κεραυνός εν αιθρία, αλλά κατά κανόνα αποτελούν την κορύφωση μιας εξακολουθητικής βίαιης συμπεριφοράς σε βάρος της γυναίκας από τον δράστη.

Το στυγνό αυτό έγκλημα, όμως, τιπερισσότερες φορές, αντιμετωπίζεται από τα ΜΜΕ και την κοινή γνώμη ως «έγκλημα πάθους», που έγινε από «υπερβολική / παθιασμένη αγάπη» ή από «κατάφωρη ζήλεια», την οποία όμως προκάλεσε το θύμα με τη συμπεριφορά του, με αποτέλεσμα η ποινική τιμωρία του δράστη να «χαλαρώνει» και από τη Δικαιοσύνη, και αυτός να «πέφτει στα μαλακά», καθώς αναγνωρίζονται στο πρόσωπό του ως ελαφρυντικές οι κατεξοχήν επιβαρυντικές για αυτόν περιστάσεις, δηλαδή η βαθιά ριζωμένη αντίληψή του ότι η γυναίκα του ανήκει και έχει κάθε δικαίωμα πάνω της μέχρι και να αφαιρέσει τη ζωή της όταν η συμπεριφορά της είναι άλλη από αυτή που θα ήθελε ο ίδιος.

Μιας τέτοιας μορφής αντιμετώπιση είναι απολύτως αντίθετη προς το σκοπό καταστολής της βίας κατά των γυναικών, καταδεικνύει το διάχυτο σεξισμό -δυστυχώς και θεσμικό που αγγίζει ενίοτε ακόμη και τις τάξεις της δικαιοσύνης,την κοινωνική ανοχή στην έμφυλη βία, τη διαδεδομένη κουλτούρα του βιασμού και της γυναικοκτονίας, φαινόμενα που η κοινωνία μας αντιμετωπίζει υπό την αντίληψη ότι φταίει μάλλον περισσότερο το θύμα από τον θύτη.

Η στάση αυτή αποκαλύπτει -νομίζω- ότι τα έμφυλα στερεότυπα και η πατριαρχία, δηλαδή το σύστημα εκείνο που ιστορικά οργανώνει και αναπαράγει σε κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο τις έμφυλες σχέσεις εξουσίας, τις άνισες και κυριαρχικές σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών φύλων, της επικράτησης μιας ανδροκρατικής αντίληψης εις βάρος των γυναικών και όσων δεν ταυτίζονται με αυτή κυριαρχούν ακόμη στην ελληνική κοινωνία και αποτελούν τροχοπέδη στην προσπάθεια αντιμετώπισης και καταστολής της έμφυλης βίας. Οι πεποιθήσεις  ότι οι άνδρες είναι καταλληλότεροι από τις γυναίκες σε ανάληψη ρόλων ευθύνης, ηγεσίας, μυϊκής δύναμης και σωματικής αντοχής, ενώ οι γυναίκες θα πρέπει να περιορίζονται σε βοηθητικούς ρόλους, δεν έχουν ακόμη υποχωρήσει και φαίνεται να είναι μακρύς και δύσκολος ο αγώνας για την εξάλειψή τους.

Μήπως λοιπόν ήρθε η στιγμή που η κοινωνία των πολιτών πρέπει επιτέλους να αναλάβει τις ευθύνες της και να προχωρήσει από τη γενική παραδοχή της αναγκαιότητας καταπολέμησης της έμφυλης βίας στην έμπρακτη υιοθέτηση των απόψεων αυτών στην καθημερινότητα;

Ας μη γελιόμαστε, ο δρόμος δεν είναι εύκολος, καθώς ζούμε σε μία κοινωνία που έχει ακόμη βαθιές ρίζες συντηρητισμού. Δεν είναι καθόλου τυχαία η καταψήφιση στη Βουλή μόλις τον προηγούμενο χρόνο (2019) της αναθεώρησης του άρθρου 5 παρ. 2 του Συντάγματος για την απαγόρευση των διακρίσεων. Η τροποποίηση προέβλεπε εκτός από τις ισχύουσες απαγορεύσεις διακρίσεων βάσει εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων, τη ρητή προσθήκη απαγόρευσης διακρίσεων βάσει φύλου, ταυτότητας φύλου, σεξουαλικού προσανατολισμού, αναπηρίας, ηλικίας και συμμετοχής σε εθνική μειονότητα και τελικώς καταψηφίστηκε. Η καταψήφιση της αναθεώρησης χαρακτηρίστηκε ως μια ημέρα ήττας για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ελλάδα, προκάλεσε σωρεία αντιδράσεων από οργανώσεις, ακτιβιστές ακόμη και από τη Διεθνή Αμνηστία, η οποία εξέφρασε την βαθιά της απογοήτευση για την αποτυχία αυτή του ελληνικού κοινοβουλίου.

Η προσπάθεια εξάλειψης των έμφυλων στερεοτύπων και καταπολέμησης της έμφυλης βίας γίνεται ακόμη πιο δύσκολη σε μία κοινωνία στην οποία υπάρχει διάχυτη, άλλοτε ορατή και άλλοτε συγκαλυμμένη, η κουλτούρα του καθημερινού σεξιστικού αστεϊσμού, ενός φαινομένου που λόγω της ευρείας χρήσης του Διαδικτύου, της tv, των social media έχει πάρει πλέον εκρηκτικές διαστάσεις, με αποτέλεσμα να καλλιεργείται στην κοινωνία μια άκρως σεξιστική και κόντρα στο διαφορετικό συνείδηση.

Τα σεξιστικά, ομοφοβικά, τρανσφοβικά αστεία, δεν είναι αθώα και δεν συνιστούν χιούμορ. Αντίθετα μαζί με την αντίληψη περί «παραδοσιακών ρόλων» των δύο φύλων και τα άκαμπτα έμφυλα στερεότυπα αποτελούν τη βάση της πυραμίδας της έμφυλης βίας, που προοδευτικά οδηγούν στην παρενόχληση, τις απειλές και τη λεκτική κακοποίηση, εν συνεχεία, στη φυσική, σωματική, συναισθηματική και οικονομική κακοποίηση, τη σεξουαλική επίθεση και το βιασμό, για να καταλήξουν αναπόφευκτα στη γυναικοκτονία.

Απαιτούνται ουσιαστικές πρωτοβουλίες και δράσεις από κράτος, φορείς και συλλογικότητες για την ευαισθητοποίηση όλων απέναντι στις εκφάνσεις της έμφυλης βίας. Πρέπει να στηριχτούν οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, έτσι ώστε η έμφυλη βία να προλαμβάνεται ή έστω να εντοπίζεται και να καταστέλλεται.

Στην περιοχή μας, μια περιοχή πολυπολιτισμική, όπου τα κρούσματα έμφυλης και ιδίως ενδοοικογενειακής βίας είναι πολλά, τόσο στους κόλπους της πλειονότητας όσο και της μειονότητας, και έντονος ο φόβος των θυμάτων να αναζητήσουν βοήθεια, πρέπει να ενδυναμωθεί ο ρόλος της γυναίκας σε όλα τα επίπεδα, ώστε να κάνουμε ουσιαστική πρόοδο προς την κατάκτηση της ισότητας. Με την ιδιότητα της Προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου Κομοτηνής θα επισημάνω -με λύπη μου- ότι σε σύνολο 41 δημοτικών συμβούλων, οι γυναίκες είμαστε μόλις 6, μεταξύ των οποίων καμία εκπρόσωπος της μειονότητας. 

Απαιτούνται λοιπόν μεταρρυθμίσεις που προσκρούουν σε παρωχημένες πλην όμως υπαρκτές κοινωνικές αντιλήψεις και σε αγκυλώσεις που δεν επιτρέπουν την πρόοδο. Παράλληλα, ας αναλάβει ο καθένας μας την ευθύνη του, ας μη μένουμε άπραγοι όταν διαπιστώνουμε περιστατικά βίας, γιατί μπορεί από εμάς να εξαρτάται ακόμη και η διάσωση μίας ανθρώπινης ζωής.

Κλείνοντας θα ήθελα να θυμίσω όσα είπε ο Kofi Annan, ότι δηλαδή: «Η βία κατά των γυναικών είναι η πιο ντροπιαστική παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ίσως η πλέον διαβρωτική. Δε γνωρίζει όρια γεωγραφικά, πολιτισμικά ή σχετικά με τον πλούτο. Για όσο συνεχίζεται δεν μπορούμε να μιλάμε για αληθινή πρόοδο προς την ισότητα, την ανάπτυξη και την ειρήνη».

*Η Κλεοπάτρα Στογιαννίδου είναι δικηγόρος παρ Αρείω Παγω - Διδάκτωρ Νομικής και πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου Κομοτηνής