Θρακιώτικα έθιμα των Χριστουγέννων

Τα χριστουγεννιάτικα έθιμα και τραγούδια αποτέλεσαν κομμάτι
της συλλογικής μνήμης του Θρακιώτικου ελληνισμού, όπως
και ολόκληρης της Ελλάδας

Μια επίκαιρη γλωσσολογική προσέγγιση: Τα Κόλιαντα - Η προσπάθεια ετυμολόγησης ενός όρου και η ερμηνεία ενός εθίμου είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση

Ξεκίνησε την παραμονή των Χριστουγέννων το Δωδεκαήμερο, παλιότερα με τις γρουνοχαρές, το σφάξιμο των γουρουνιών, και φτάνει μέχρι και τα Φώτα.

Τα χριστουγεννιάτικα έθιμα και τραγούδια αποτέλεσαν κομμάτι της συλλογικής μνήμης του Θρακιώτικου ελληνισμού, όπως και ολόκληρης της Ελλάδας. Διέφεραν όμως πολλές φορές ακόμη και από χωριό σε χωριό, σχηματίζοντας έναν πυρήνα μιας χειμαρρώδους λαϊκής παράδοσης που εστιαζόταν κυρίως στα χωριά του βόρειου Έβρου και διατηρήθηκε αναλλοίωτη μέχρι την δεκαετία του 1970. Μετά, η εσωτερική μετανάστευση αποδυνάμωσε την ένταση. Ευτυχώς από το ‘90 και με τη συνεισφορά των πολιτιστικών συλλόγων, των Λυκείων των Ελληνίδων και του φίλου μου Δημήτρη Βραχιόλογλου επανέρχονται δριμύτερα. Ήταν οι ομάδες, που θα συγκεντρωνόντουσαν στα καφενεία, στα σπίτια ή ακόμα και έξω στους δρόμους, για να κάνουν πρόβες για τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια, τα «κόλιαντα», όπως ήταν γνωστά στη Θράκη.

Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο στο χωριό Μάνη της επαρχίας Διδυμοτείχου, έχουν καταγραφεί πάνω από 45 χριστουγεννιάτικα τραγούδια, τα οποία τραγουδιόντουσαν αποκλειστικά σε αυτό το χωριό.

Η κάθε ομάδα έπρεπε να μάθει τα ίδια λόγια με τα οποία θα έμπαινε στα σπίτια και τις αυλές των σπιτιών, γιατί έπρεπε να πούνε πολλά χριστουγεννιάτικα τραγούδια για όλα τα μέλη της οικογένειας που επισκέπτονταν. Τα περισσότερα έθιμα είχαν ευετηριακό χαρακτήρα, δηλαδή για το καλό του χρόνου και περιελάμβαναν τον αγερμό, τον έρανο, από το ρήμα αγείρω= συγκεντρώνω.

Η πρωτοτυπική φιγούρα στα έθιμα αυτά, κοινή και με τα αντίστοιχα των Απόκρεω, είναι ο Καλόγερος και η ακολουθία του, που παίρνουν διαφορετικές ονομασίες όπως Πουρπούρης, Αράπηδες, Μωμόγεροι, Μπέης, Πιτεράδες, Γκλαγκλάδες, Κουδουνάδες… Το καθένα από αυτά έχει τόσες πτυχές και τόσες ερμηνείες, γλωσσικές, ιστορικές, λαογραφικές, που καλύπτουν ολόκληρες διατριβές.

Μια επίκαιρη γλωσσολογική προσέγγιση: Τα Κόλιαντα
Η προσπάθεια ετυμολόγησης ενός όρου και η ερμηνεία ενός εθίμου είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση. Ένα επίκαιρο παράδειγμα αφορά τα «κόλιαντα», που φωνάζουν σε ολόκληρη τη Μακεδονία και τη Θράκη, στη φράση «κόλιαντα μπάμπωμ’, κόλιαντα!» όταν λένε τα κάλαντα την παραμονή Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς. Δεν πρόκειται, λοιπόν, για παραφθορά της λέξης «κάλαντα», όπως μια πρώτη επιπόλαια, παρετυμολογική ερμηνεία οδηγεί. Είναι πολύ πιο σύνθετο. Ας το δούμε, πάντα με την επιφύλαξη του επιστημονικού λάθους. Άλλωστε μια ερμηνεία επιχειρούμε. Δεν εκφράζουμε δόγμα!

Η σχέση του με το σλάβικο ρήμα «κόλιαμ» το οποίο σημαίνει «σφάζω», εις ανάμνησιν της σφαγής των βρεφών από τον Ηρώδη είναι σαφής και απόλυτα ερμηνεύσιμη, στο πλαίσιο της γλωσσικής επαφής. Υπάρχουν στοιχεία λαογραφικά, πχ στην Καστοριά, που βοηθάνε τον γλωσσολόγο- που δεν πρέπει να έχει προκαταλήψεις!

Όμως, ήδη έχουμε τον όρο «κάλαντα», από το λατινικό calenda. Καλένδες ή Καλάνδες (καθ. Καλένδαι ή Καλάνδαι, λατ. calendae, Kalendae - κατά παράλειψη του ημέρες, dies) ονομάζονταν, μάλλον από τον Ε’ αιώνα, οι πρώτες ημέρες των ρωμαϊκών μηνών, δηλαδή η αντίστοιχη των παρά των Ελλήνων «νουμηνία» (σημερινή πρωτομηνιά). Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία Καλένδες κλήθηκαν οι κατά την 1η Ιανουαρίου εορτές και πανήγυρεις υπό των «Εθνικών» πολλές των οποίων διατηρήθηκαν και από τους Χριστιανούς. Όμως το 681 η συγκροτηθείσα στη Κωνσταντινούπολη Στ’ Οικουμενική Σύνοδος καταδίκασε τις εορτές και ευωχίες αυτές με τον 62ο Κανόνα της όπου ορίζεται:

«Τας ούτω καλουμένας Καλάνδας και τα λεγόμενα Βοτά και τα καλούμενα Βρουμάλια και την εν πρώτη του Μαρτίου επιτελουμένην πανήγυριν, καθάπαξ εκ της των πιστών πολιτείας περιαιρεθήναι βουλόμεθα».

Τί έχουμε λοιπόν; Προ του κινδύνου να διακοπεί το έθιμο που πιθανώς να τάραζε την επιβληθείσα κατάνυξη σε όλους τους τομείς δραστηριότητας οι «πιστοί» εισήγαγαν δημοτικά ευχητικά τραγούδια επί των ταυτόσημων χρονικά θρησκευτικών εορτών και έτσι το έθιμο συνεχίζει και σήμερα με την από τότε νέα ονομασία «Κάλαντα»…

Στη συνέχεια, υπό την επίδραση των σλαβικών γλωσσών έχουμε και τα κόλιαντα, που κάπου ομοηχούν, κάπου αναφέρονται σε ανάλογα έθιμα και να ‘σου το κουβάρι κι άντε να το ξεμπερδέψεις…

Βλέπουμε, λοιπόν, τι μίξη πολιτισμών, γλωσσών, σκοπιμοτήτων έχει να αντιμετωπίσει ο/η γλωσσολόγος στην προσπάθειά του/της να ερμηνεύσει μία λέξη! Ακόμη καταλαβαίνουμε τι γνώσεις πρέπει να έχει και πόσο ελεύθερος/η από προκαταλήψεις να είναι ούτως ώστε να μην αγνοήσει στοιχεία τα οποία πιθανόν ενοχλήσουν κάποιους. Άλλωστε η πεμπτουσία της επιστημονικής έρευνας είναι η αντικειμενικότητα και παραμερισμός των προσωπικών προκαταλήψεων… όπως και η αποδοχή της περίπτωσης του λάθους…

Με το καλό να ακούσουμε τα κάλαντα/κόλιαντα και φέτος!

*Ομότιμη καθηγήτρια Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης