Έρευνα ΔΠΘ: Πως ήταν οι Έλληνες από τη Μεσολιθική ως την Υστεροβυζαντινή περίοδο

Πώς ήταν οι άνθρωποι που ζούσαν στον ελλαδικό χώρο από τη Μεσολιθική έως την Υστεροβυζαντινή περίοδο; Τί περιελάμβανε η διατροφή τους; Ποιό ήταν το χρώμα των ματιών, των μαλλιών και της επιδερμίδας τους; Από ποιές ασθένειες μπορεί να υπέφεραν; Ποιές ήταν οι πιθανές ιστορίες τους και μέσα από αυτές, ποιές ήταν οι γενικότερες συνθήκες των κοινωνιών στις οποίες ζούσαν;

Στα παραπάνω ερωτήματα αποπειράται να δώσει πειστικές απαντήσεις μία ενδιαφέρουσα επιστημονική έρευνα του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, συγκεκριμένα του Εργαστηρίου Φυσικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας της Κομοτηνής, σε συνεργασία με την ομάδα Παλαιογενετικής του Πανεπιστημίου του Mainz, το μουσείο Reiss-Engelhorn-Museen Mannheim και την Tetragon. 

Από τα θραύσματα των οστών στις ιστορίες των ανθρώπων
Από τα θραύσματα των οστών στις ιστορίες των ανθρώπων, η επιστημονική έρευνα κάνει ακριβώς αυτό, αξιοποιεί γενετικό υλικό από ανασκαφές, το επεξεργάζεται και εξάγει συμπεράσματα για το πως ήταν οι άνθρωποι σε διάφορες χρονικές περιόδους. Από τη Μεσολιθική Περίοδο (~9.000 πΧ), στη Νεολιθική (~6.000 πΧ), στην εποχή του Σιδήρου (~1.000 πΧ), την Αρχαϊκή (~500 πΧ), την Ελληνιστική (300 πΧ) έως και την Υστεροβυζαντινή (~1.300 μΧ), δέκα «βιογραφίες» προγόνων μας σχηματίζονται με βάση τις ανασκαφές και το γενετικό υλικό τους.

Πιο αναλυτικά, αντικείμενο του έργου είναι η παραγωγή και ανάλυση γονιδιωμάτων ανθρώπων, που έζησαν στην Ελλάδα από τη Μεσολιθική έως την Υστεροβυζαντινή περίοδο, η δημιουργία «ατομικών βιογραφιών», βασισμένων στον γενετικό φαινότυπο και τη μακροσκοπική μελέτη των ατόμων, και η μεταφορά αυτών των ανακατασκευών σε υφιστάμενες ή νέες εκθέσεις μουσείων και χώρων πολιτισμού. Το ερευνητικό πρόγραμμα αποσκοπεί –τεκμηριώνοντας και ψηφιοποιώντας- να διαφυλάξει πολύτιμα δεδομένα πολιτισμικής και βιολογικής κληρονομιάς, διαχέοντάς τα παράλληλα στο ευρύ κοινό.

Τα οστά είναι ένα μοναδικό τεκμήριο για τη ζωή των ανθρώπων στην αρχαιότητα. Η ανασκαφή, η φύλαξη και η μελέτη τους, ορίζονται από επιστημονικές αρχές και κανόνες δεοντολογίας. Οι αναλύσεις γίνονται σε εξειδικευμένα εργαστήρια και όπως σε κάθε επιστήμη, εφαρμόζονται συγκεκριμένα ερευνητικά πρωτόκολλα. Η σύνθεση μιας οστεοβιογραφίας, είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας πολλών επιστημόνων από διαφορετικά ερευνητικά πεδία. Ανθρωπολόγοι, αρχαιολόγοι και γενετιστές μελετούν και αναλύουν τα δεδομένα, ενώ μουσειολόγοι, συντηρητές, γραφίστες και αρχιτέκτονες φροντίζουν για την ανασύνθεση και ανάδειξη των αρχαίων βιογραφιών.

Ερευνώντας το αρχαίο DNA
Στο περιθώριο της ερευνητικής εργασίας επιδιώκεται μία πιο συνολική παρουσίαση της ανθρώπινης εμπειρίας. Γι’ αυτό οι επιστήμονες αποφάσισαν να μην εστιάσουν μόνο σε σημαίνουσες προσωπικότητες. Οι βιογραφίες δίνουν ίση φωνή σε μία ομάδα διαφορετικών χαρακτήρων της αρχαιότητας, όπως μεταξύ άλλων σε ένα κυνηγό τροφοσυλλέκτη της Μεσολιθικής εποχής από την Αστυπάλαια, σε μία γυναίκα από τα Άδβηρα της Αρχαϊκής περιόδου η οποία επέζησε της επέμβασης του τρυπανισμού, και σε ένα νεαρό πολεμιστή που αποκεφαλίστηκε στη Ντόλιανη της Βυζαντινής Θεσπρωτίας. Οι πληροφορίες που οδηγούν στη σύνθεση των βιογραφιών είναι «γραμμένες» στον σκελετό, γι’ αυτό άλλωστε η διαδικασία της έρευνας ξεκινά ήδη από την ανασκαφή.

«Η επιλογή των βιογραφούμενων εξαρτάται από τη διατήρηση του σκελετικού υλικού», εξήγησε η Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Φυσικής Ανθρωπολογίας στο Εργαστήριο Φυσικής Ανθρωπολογίας ΔΠΘ. Για παράδειγμα, κάποια από τα ανασκαφέντα οστά δεν βρίσκονταν σε άριστη κατάσταση για να γίνει δειγματοληψία σωστού κι επαρκούς αρχαίου γενετικού υλικού. Όσο για την αξιοποίηση του DNA για ερευνητικούς σκοπούς, εξήγησε:  «σήμερα είμαστε εξοικειωμένοι με την έννοια του DNA, έχουμε τη δυνατότητα να πάρουμε γονιδίωμα από έναν αρχαίο οργανισμό –ανθρώπου, ζώου ή φυτού- και μέσα από πολύπλοκες αναλύσεις –εργαστηριακές και στατιστικές- μπορούμε να κάνουμε την ανασύσταση της βιολογικής ιστορίας και της εξέλιξης του οργανισμού».

Περισσότερα επιστημονικά στοιχεία για το πως μελετάται το αρχαίο DNA, έδωσε η Ελισσάβετ Γκανιάτσου αρχαιολόγος-ανθρωπολόγος. Εξήγησε πως για παράδειγμα τεμαχίζονται τα δόντια του σκελετού, προκειμένου να καταγραφούν οι διατροφικές συνήθειες καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής, ενώ κατέγραψε επίσης αρκετά εξειδικευμένες επιστημονικές μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα.

Μοριακός βιολόγος με εξειδίκευση στη βιοπληροφορική ο Άγγελος Σουλελές έδωσε κι εκείνος το επιστημονικό πρόσημο στις δηλώσεις. Εξήγησε, πολύ απλά, ότι… παίρνει το αρχαίο DNA που έχουν εξάγει οι συνάδελφοί του κι εκείνος καλείται μέσω μίας ιδιαίτερα πολύπλοκης διαδικασίας να το μελετήσει, προκειμένου να εξάγει συμπεράσματα. «Στα πλαίσια του προγράμματος, οι Γερμανοί εταίροι έχουν αναπτύξει ένα πρόγραμμα βιοπληροφορικής» το οποίο βοηθάει ιδιαίτερα στην καταγραφή και μελέτη του αρχαίου DNA σε μία ευρεία βάση δεδομένων, εξήγησε.

Η αντιπρύτανης Έρευνας και Καινοτομίας Μαρία Μιχαλοπούλου  στο ράδιο Χρόνος 87.5fm είπε πως «αυτή η έρευνα μας αφορά πολύ γιατί έχουμε σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους που πρέπει να προβάλλουμε και να δώσουμε πρόσθετες πληροφορίες που θα χρησιμοποιηθούν ως πόλος έλξης για τουριστικό προϊόν».

Κατά την ίδια το να προέρχεται μια τέτοια έρευνα μέσω των ανθρωπιστικών και κλασσικών σπουδών που «συνδυάζει την ιστορία μας με τις τεχνολογίες αιχμής είναι κάτι που δεν το βρίσκουμε πολύ συχνά και το χρειαζόμαστε».

Από τον Μεσολιθικό τροφοσυλλέκτη στον αποκεφαλισμένο Βυζαντινό πολεμιστή
Τί πληροφορίες όμως μπορεί να παρέχει η οστεοβιογραφία; Γίνονται σαφείς εκτιμήσεις για την ηλικία -κυρίως μέσα από τα δόντια, τους ιστούς και τα οστά-, προσδιορίζεται το φύλο, γίνονται εκτιμήσεις για το ύψος -κυρίως από μετρήσεις σκελετού και μακρών οστών-, αλλά ακόμη προσφέρονται ενδιαφέροντα δεδομένα από την παλιοπαθολογική ανάλυση, όπως πιθανές ασθένειες κι ο τρόπος που αυτές αντιμετωπίστηκαν, διατροφικές συνήθειες και πως αυτές επηρέασαν τους ανθρώπους, τρόπος ζωής και ανθρωπολογική μελέτη βάσει αυτού. Στην τελική, με βάση τα δεδομένα μπορεί να γίνει ακόμη και «ανάπλαση» του προσώπου.

Ο ανθρωπολόγος του Εργαστηρίου Αστέριος Αηδόνης ανέδειξε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, που μελετά η έρευνα. Ο λόγος για μία γυναίκα, κάτοικο Αβδήρων περί τα 600-650πΧ, 45-51 ετών, 1.58μ ύψους, με καστανό ή μαύρο χρώμα μαλλιών, ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα. Και σα να μην έφταναν όλα αυτά τα δεδομένα στα οποία κατέληξε η έρευνα, ο επιστήμονας διηγείται: «ένα εξαιρετικό παράδειγμα ιατρικής φροντίδας είναι μία περίπτωση ενός γυναικείου σκελετού από τα Άβδηρα, η οποία έφερε τραύμα στο πίσω μέρος του κεφαλιού, που ανάγκασε τον χειρούργο ιατρό της εποχής να προβεί σε μία επέμβαση –η οποία όσο κι αν φαίνεται στα δικά μας μάτια πολύ δύσκολη- ήταν κάτι το οποίο γινόταν στην αρχαιότητα και με επιτυχία. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι τουλάχιστον 50-60% των περιπτώσεων παρουσίαζαν επιβίωση και ίαση μετά την επέμβαση». Πολύ απλά, στη γυναίκα έγινε, περισσότερα από 2.500 χρόνια από το σήμερα, χειρουργική επέμβαση για ίαση τραυμάτων κρανίου!

Ο ανθρωπολόγος κατέγραψε κι άλλες αντίστοιχες ενδιαφέρουσες ιστορίες βιογραφιών, όπως για ενός αποκεφαλισμένου στρατιώτη υστεροβυζαντινής περιόδου (1.300 – 1.400 μΧ), 20 – 25 ετών, 1,71μ ύψους, 72 κιλών. Βλέπετε, όσο φτάνουμε πιο κοντά στο σήμερα, τα δεδομένα πληθαίνουν, γι’ αυτό εν προκειμένω γίνεται και καταγραφή των κιλών. Και η περίπτωση του νεαρού πολεμιστή έχει την ιδιαιτερότητά της, όχι για ιατρικούς λόγους αυτή τη φορά, αλλά καθώς από τα βίαια τραύματά του εξάγονται συμπεράσματα ανθρωπολογικού και κοινωνικού περιεχομένου για την εποχή στην οποία έζησε. «Το γεγονός ότι προσπάθησαν να αποκεφαλίσουν το άτομο, εδώ βλέπουμε τις κοινωνικές προεκτάσεις της βίας, γιατί ο αποκεφαλισμός δεν έχει μόνο ως σκοπό τη φυσική εξόντωση ενός ατόμου, αλλά την κοινωνική ή πολιτισμική εξόντωση όλης της ομάδας. Είναι ένα πολύ ξεκάθαρο και ηχηρό μήνυμα προς την κοινωνική ομάδα στην οποία απευθύνεται», σημείωσε ο κος Αηδόνης.

Πληροφορίες για τον αρχαιότερο «συμμετέχοντα» στην έρευνα, έναν τροφοσυλλέκτη από την Αστυπάλαια, έδωσε η Ιωάννα Ευσταθίου αρχαιολόγος της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιογραφίας του Υπουργείου Πολιτισμού. Αυτή τη φορά δεν είναι διαθέσιμα χαρακτηριστικά όπως το χρώμα της επιδερμίδας, των ματιών ή των μαλλιών. Άλλωστε, μιλάμε για μία πολύ μακρινή χρονική περίοδο, 9.129 – 8.727πΧ, άρα και μόνο ότι ήταν κατορθωτό να μελετηθεί το αρχαίο DNA αποτελεί επιστημονικό επίτευγμα. Ο άνδρας, ετών 35 έως 45, ύψους 1,69μ περίπου, αποτελεί έναν από καλύτερα σωζόμενους σκελετούς αρχαίων ανθρώπων που έχουν ανασκαφεί στη χώρα μας. Βρέθηκε μέσα σε σπήλαιο στο νησί της Αστυπάλαιας.

Έκθεση στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
Το Εργαστήριο Φυσικής Ανθρωπολογίας (Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας) ιδρύθηκε το 1993. Στόχος του είναι να προάγει την έρευνα και την εκπαίδευση στο επιστημονικό πεδίο της Φυσικής Ανθρωπολογίας. Είναι προσανατολισμένο στην πολύπλευρη έρευνα της ανθρώπινης παρουσίας από την προϊστορία μέχρι σήμερα, ενώ παράλληλα παρέχει υψηλού επιπέδου εκπαιδευτικά προγράμματα, υποστηρίζοντας την ενεργή συμμετοχή των φοιτητών σε όλα τα στάδια της ερευνητικής διαδικασίας.

Αποδεικνύοντας πως η εν λόγω έρευνα έχει και «απτά» αποτελέσματα, τα οποία μπορείτε να δείτε κι εσείς, το Εργαστήριο πραγματοποίησε τα εγκαίνια της περιοδικής έκθεσης με τίτλο  Από τα θραύσματα των οστών στις ιστορίες των ανθρώπων στις αρχές Απριλίου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Η έκθεση πραγματοποιείται στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος BIOMUSE (biomuse.eu), θα διαρκέσει έως τις 15 Ιουλίου και υπάρχει η δυνατότητα ξενάγησης από τα μέλη της ερευνητικής ομάδας. Οι βιογραφίες των 10 ανθρώπων είναι διαθέσιμες και στην ιστοσελίδα biomuse.eu.