Η «θυσία» της Ανατολικής Θράκης κι οι πρόσφυγες του Μεσοπολέμου στην Κομοτηνή

Ήταν 25 Σεπτεμβρίου 1922 όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος τηλεγραφεί από το Παρίσι. «Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατύχως δι’ Ελλάδα. Ανάγκη Θράκες να εγκαταλείψωσι την γην, ην από τόσων αιώνων κατοικούσιν, αυτοί και πρόγονοί των» ανακοινώνοντας την παραχώρηση –άνευ πολεμικής σύρραξης- της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία.

Πολλές χιλιάδες Ανατολικοθρακιώτες πήραν το δρόμο της προσφυγιάς, κυρίως Έλληνες, αλλά και Αρμένιοι, Κιρκάσιοι και Τούρκοι αντικεμαλικοί. Η εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης ολοκληρώθηκε πριν 100 χρόνια κι αποτελεί μία από τις λιγότερο γνωστές «μαύρες» σελίδες της ελληνικής ιστορίας.

Η Μικρασιατική Καταστροφή κι η εγκατάλειψη της Αν. Θράκης
Γυρίζοντας λίγο πιο πίσω τον χρόνο, στον Ιούλιο του 1920, αντιλαμβανόμαστε ότι το κλίμα ήταν πανηγυρικό για τον ελληνικό στρατό στην Ανατολική Θράκη. Σημείο αναφοράς η Αδριανούπολη είχε καταληφθεί από τον ελληνικό στρατό στις 12 Ιουλίου, ενώ την επομένη εισερχόταν στην πόλη ο βασιλιάς Αλέξανδρος.

Τον Αύγουστο 1920 υπογράφηκε η Συνθήκη των Σεβρών η οποία –πέρα των άλλων- απέδιδε στην Ελλάδα το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Θράκης, δηλαδή ολόκληρη την περιοχή μέχρι την Τσατάλτζα που βρίσκεται 40 χιλιόμετρα δυτικά της Κωνσταντινούπολης.

Τον Σεπτέμβριο του 1922 όμως το κλίμα είχε αλλάξει άρδην.
Ο ελληνικός στρατός είχε ηττηθεί στη Μικρά Ασία, το ηθικό του ήταν πεσμένο, οι εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις στη χώρα μας ήταν δύσκολες, ο ελληνικός λαός βρισκόταν στα πρόθυρα ενός ακόμη διχασμού για το εάν άξιζε η χώρα μας να συνεχίσει τις πολεμικές επιχειρήσεις δεδομένης της εξαιρετικά δεινής οικονομικής της κατάστασης, οι Μεγάλες Δυνάμεις έχοντας επιτύχει τα οικονομικά τους συμφέροντα απομακρύνθηκαν από την Ελλάδα (κυρίως Γαλλία και Ιταλία) ενώ ακόμη κι η Μ. Βρετανία γύρισε την πλάτη της στη χώρα μας.

Παρά την κοινή πεποίθηση, η απώλεια της Ανατολικής Θράκης δεν συμπίπτει με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Αντιθέτως, η Μικρασιατική Καταστροφή προηγήθηκε και συνετέλεσε ώστε η Ελλάδα να χάσει έπειτα και τα εδάφη της Ανατολικής Θράκης.

Άξιζε η «θυσία» της Ανατολικής Θράκης;
Μία από τις πιο δύσκολες πολιτικές αποφάσεις που έχουν ληφθεί ιστορικά στην Ελλάδα, ήταν αυτή του Ελευθέριου Βενιζέλου να παραδοθούν τα εδάφη της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία και πολλές χιλιάδες Ελλήνων να πάρουν το δρόμο της προσφυγιάς.

Η τελική απόφαση απόσυρσης του ελληνικού στρατού δίχως πολεμική σύρραξη ελήφθη στην Ανακωχή των Μουδανιών (1922). Τα ελληνικά στρατεύματα έκτοτε εγκαταστάθηκαν στη δυτική όχθη του ποταμού Έβρου, καθορισμένου φυσικού και γεωγραφικού συνόρου Ελλάδας-Τουρκίας μέχρι σήμερα.

Γιατί όμως ο Βενιζέλος πήρε αυτή την απόφαση; Ήταν σωστή κι εθνικά επωφελής ή λανθασμένη κι εθνικά επιζήμια;

Για κάποιους η απόφαση Βενιζέλου ήταν πατριωτική κι επιτυχής διότι εγγυήθηκε τη συνέχεια του ελληνικού κράτους, εξασφάλισε πως δεν θα χαθούν άλλες ζωές, διατήρησε θετικές τις διπλωματικές σχέσεις της χώρας μας, έθεσε τις βάσεις για την επιτυχημένη σύναψη της Συνθήκης της Λωζάννης και δεν έβαλε σε μεγαλύτερο οικονομικό τέλμα την Ελλάδα.

Για άλλους πάλι η απόφαση ήταν αδικαιολόγητη κι αποτυχημένη αφού η Ελλάδα «χάρισε» την Ανατολική Θράκη δίχως καν πολεμική σύρραξη, συγχρόνως άνοιξε την «πόρτα» της Δύσης στην Τουρκία, ελήφθη χωρίς πραγματικές πιέσεις από τις Μεγάλες Δυνάμεις προς αυτή την κατεύθυνση κι επηρεασμένη από την ψυχολογία της ήττας στη Μικρά Ασία.

Πέντε στοιχεία που οδήγησαν στην απόφαση
Όποια κι αν είναι η άποψη του καθενός, πέντε φαίνεται πως ήταν οι καθοριστικοί παράγοντες που οδήγησαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο στη δύσκολη αυτή απόφαση:

Πρώτον, η απόφαση ήταν σχεδόν ειλημμένη από τους συμμάχους. Στα Μουδανιά η ελληνική αντιπροσωπεία ήρθε ενώπιον μίας κατάστασης εκ των προτέρων διαμορφωμένης.

Δεύτερον, άγνωστο παραμένει τι τελικά θα έπραττε η Μ. Βρετανία άμεσα και μεσοπρόθεσμα, εάν επέμενε στη διατήρηση των εδαφών η Ελλάδα.

Τρίτον, οι πραγματικές δυνατότητες του ελληνικού στρατού ελήφθησαν υπόψη. Το στράτευμα είχε εξαιρετικά χαμηλό ηθικό λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής και καταγράφονταν αρκετές λιποταξίες, με αποτέλεσμα την επιβολή σιδηράς πειθαρχίας από τον Στρατηγό Πάγκαλο.

Τέταρτον, η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας ήταν δυσχερής. Ειδικά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή η χώρα μας χρειάζονταν εξωτερικά δάνεια και υλική υποστήριξη (άρα στο πλευρό της τις Μεγάλες Δυνάμεις) για να στεγάσει και περιθάλψει τους Έλληνες Μικρασιάτες.

Πέμπτον, η Ελλάδα θα προσερχόταν στην επερχόμενη συνδιάσκεψη της ειρήνης έχοντας χάσει τη διεθνή υποστήριξη.

Προσθετικά ως προς τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων μπορούν να αναφερθούν τα εξής: Το κλίμα στο βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών ήταν μεν φιλοβενιζελικό, ωστόσο τόσο ο υπουργός Πολέμου Ουίνστον Τσώρτσιλ όσο κι η κοινή γνώμη των Βρετανών ήταν εναντίον οποιασδήποτε πολιτικής που θα μπορούσε να εμπλέξει τη χώρα πάλι σε πόλεμο, αφού ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι ολέθριες συνέπειές του ήταν ακόμη νωπές.

Η θέση της Γαλλίας ήταν ρητά εκφρασμένη αντίθετη στα ελληνικά συμφέροντα στην Ανατολική Θράκη και υπέρ του περιορισμού της χώρας μας στα σύνορα του ποταμού Έβρου. Σε αντίστοιχο μήκος κύματος κι η στάση της Ιταλίας. Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν η Ελλάδα στην εξωτερική της πολιτική να βρίσκεται σε δεινή θέση τον Σεπτέμβριο του 1922.

Τελικά, ο Βενιζέλος προκρίνοντας τα τεράστια εσωτερικά προβλήματα της χώρας μας και την ανάγκη να μην απομονωθεί πλήρως στο διεθνές στερέωμα, αποδέχθηκε την απώλεια της Ανατολικής Θράκης και προσπάθησε να πείσει για το αναπόφευκτο της «θυσίας» της. Γι’ αυτό υπέγραψε τη νέα χάραξη των ελληνικών συνόρων με την Ανακωχή των Μουδανιών.

Οι πρόσφυγες που εγγράφηκαν στην Κομοτηνή
Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης ήταν πλέον πραγματικότητα και τα «καραβάνια» Ελλήνων προσφύγων κατέφταναν καθημερινά στη Μητέρα Πατρίδα. Η εκκένωση δεν είχε τα χαρακτηριστικά της μαζικής σφαγής που συντελέστηκε στη Μικρά Ασία, ωστόσο δεν έλειψαν δολοφονίες, περιστατικά βίας, αρπαγών κατά των Ελλήνων, λεηλασίας, καταστροφών και κλοπών της ελληνικής περιουσίας.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν σε αυτό το σημείο τα στοιχεία που γνωστοποίησε σε ιστορικό συνέδριο του ΔΠΘ ο Στέργιος Στούρος, κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου Τμήματος Ιστορίας κι Εθνολογίας, αναφορικά με τις εγγραφές προσφύγων με βάση τους εκλογικούς καταλόγους στην Κομοτηνή του Μεσοπολέμου.

Η ανακοίνωση έχει ως αφετηρία τα δεδομένα των αποφάσεων του Πρωτοδικείου Κομοτηνής περί εγγραφής προσφύγων χριστιανών εκλογέων στους εκλογικούς καταλόγους των ετών 1923 και 1925, που βρίσκονται στα ΓΑΚ (Γενικά Αρχεία Κράτους) Κομοτηνής. Πρόκειται για 13.047 χριστιανούς πρόσφυγες το έτος 1923 και 4.027 το έτος 1925, που αποκτούν το εκλογικό δικαίωμα στον Νομό Ροδόπης. Σχεδόν το 30% αυτών εγγράφεται στους Δήμους Κομοτηνής και Ξάνθης. Πάνω από το 70% των προσφύγων που εγγράφηκαν το 1923 και το 52% των εγγραφομένων το 1925 προέρχονται από την Ανατολική Θράκη. Πέρα από τους τόπους προέλευσης, από τους πίνακες των αποφάσεων εγγραφής μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες σχετικά με την ηλικία και το επάγγελμα των προσφύγων.

Συγκεκριμένα στην πόλη της Κομοτηνής εγγράφηκαν 1.999 άνδρες το έτος 1923 και 611 άνδρες το έτος 1925, ηλικίας άνω των 21 ετών (σ.σ. μόνο οι άνδρες είχαν δικαίωμα ψήφου τότε). Εκτός από τους τόπους προέλευσης, τις ηλικίες και τα επαγγέλματα τα οποία ασκούσαν, ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι για 175 από αυτούς, στη σχετική απόφαση εγγραφής τους, αναφέρεται και η συνοικία στην οποία εγκαταστάθηκαν στην Κομοτηνή αλλά και ότι μεταξύ των εγγραφομένων περιλαμβάνεται και ένας αριθμός Αρμενίων, οι οποίοι εγκαθίστανται στην πόλη της Κομοτηνής.

Ξένοι φορείς για την περίθαλψη και την εγκατάσταση των προσφύγων της Θράκης
Στο ίδιο συνέδριο ενδιαφέρον παρουσίασε και η εισήγηση της Βασιλικής Φίλιου, υποψήφιας διδάκτορα Τμήματος Ιστορίας κι Εθνολογίας ΔΠΘ, αναφορικά με τους ξένους φορείς που εργάστηκαν για την περίθαλψη και την εγκατάσταση των προσφύγων της Θράκης.

Σύμφωνα με την εισήγηση, το χρονικό διάστημα 1922-1923 διάφοροι ξένοι φιλανθρωπικοί οργανισμοί και οργανώσεις από την ευρωπαϊκή και την αμερικανική ήπειρο δραστηριοποιήθηκαν στον ελληνικό χώρο για να βοηθήσουν την ελληνική πολιτεία να αντιμετωπίσει το μέγεθος της κρίσης που προκάλεσε η άφιξη 1.500.000 περίπου προσφύγων από την Ανατολή. Στην περιοχή της Θράκης μάλιστα, ο αριθμός των προσφύγων αντιστοιχούσε στο 1/3 του συνολικού της πληθυσμού, αγγίζοντας τους 100.000 περίπου πρόσφυγες.

Η Κοινωνία των Εθνών δραστηριοποιήθηκε ήδη από τον Νοέμβριο του 1922 στη Θράκη για να αντιμετωπιστεί η προσφυγική κρίση, σχεδιάζοντας και υλοποιώντας προγράμματα κοινωνικής μέριμνας που προέβλεπαν τη στέγαση των προσφύγων σε καταυλισμούς, την καθημερινή παροχή συσσιτίου και την ιατροφαρμακευτική τους περίθαλψη. Το χρονικό διάστημα 1922-1923 αρωγοί στην προσπάθειά της στάθηκαν ξένοι φιλανθρωπικοί οργανισμοί και οργανώσεις, όπως ο Αμερικανικός Ερυθρός Σταυρός, ο Βρετανικός Ερυθρός Σταυρός, η Save the Children Fund, το Imperial War Relief Fund και το Lady Rumbold’s Fund.

Η κοινωνική προσφορά των παραπάνω οργανισμών θα σταματήσει το 1923, εξαιτίας της έλλειψης οικονομικών κονδυλίων. Ωστόσο, από το 1924 μέχρι το 1930, η Επιτροπή Αποκαταστάσεως των Προσφύγων με την αιγίδα της ΚτΕ κατάφερε να υλοποιήσει το έργο της αποκατάστασης των προσφύγων, με μόνιμο πια χαρακτήρα.

Σημείωση συντάκτη:

Το κείμενο συντάχθηκε με πληροφορίες

-άρθρων του Άγγελου Συρίγου αν. καθηγητή Διεθνούς Δικαίου & Εξωτερικής Πολιτικής Πάντειου Πανεπιστημίου, Θεοδόση Καρβουναράκη καθηγητή Διπλωματικής Ιστορίας Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Δημήτρη Μαυρίδη ιστορικού και επίτιμου διδάκτορας ΔΠΘ

εισηγήσεων από το διαδικτυακό διεθνές επιστημονικό συνέδριο «Επανεκτιμώντας τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922-2022)» που διοργανώνει 21-24 Οκτωβρίου της Σχολής Κλασικών & Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης