Η εκπαίδευση στην Κομοτηνή πριν από το 1920

Οι Έλληνες της Θράκης μπόρεσαν και διατήρησαν γλώσσα, θρησκεία και εθνική ελληνική συνείδηση ενώ ήταν κάτω από την καταχνιά της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έχοντας όλα τα χρόνια της σκλαβιάς στην καρδιά και στον νου τους ό,τι ελληνικό και χριστιανικό. Όλα αυτά τα χρόνια τα δύο αυτά τα εμπιστεύονταν σαν ιερά κειμήλια στις κατοπινές γενιές.

Όταν λοιπόν χορηγήθηκαν προνόμια στους σκλαβωμένους Έλληνες από την Υψηλή Πύλη, οι Έλληνες ζήτησαν σχολεία. Έτσι η ελληνική Παιδεία δεν έσβησε και ούτε έλλειψε από τα Θρακιωτόπουλα.

Τα γραπτά στοιχεία που έχουμε για την εκπαίδευση στη Θράκη και ειδικά στην Κομοτηνή και στα χωριά της πριν από την απελευθέρωσή της στις 14 Μαΐου του 1920 είναι πολύ λίγα. Έτσι οι πληροφορίες προέρχονται από ντόπιους συμπολίτες που ή φοίτησαν στα τότε σχολεία ή υπηρέτησαν ως εκπαιδευτικοί.

Ορισμένοι από αυτούς ήταν ο δικηγόρος Πολύβιος Τσουρίδης, ο Συμεών Αγγελίδης για πολλά χρόνια του Β’ Δημοτικού Σχολείου, η Σοφία Αργυρίου που υπηρέτησε ως διευθύντρια του Παρθεναγωγείου Κομοτηνής πριν το 1920. Η Ραλού Χατζηγρηγορίου το γένος Στεργίου, που ήταν δασκάλα του Παρθεναγωγείου, ο Μιχάλης Σπαθόπουλος διευθυντής του Δήμου Κομοτηναίων, ο Κωνσταντίνος Μπλέτσας ληξίαρχος στον Δήμο Κομοτηνής και η οικογένεια Ζαφειριάδου.

Στην Κομοτηνή λειτουργούσαν δύο Νηπιαγωγεία. Η ίδρυση τους ανάγεται πολύ πριν από το 1880. Φοιτούσαν αγόρια και κορίτσια μαζί 5 έως 6 χρονών. Το Α' στεγάζονταν σ' ένα οίκημα στην οδό Βενιζέλου, απέναντι από το καμπαναριό της Παναγίας με 50 περίπου νήπια το χρόνο. Το Β' στεγάζονταν στο κτίριο που βρίσκεται στον περίβολο του Αγίου Γεωργίου. Το Νηπιαγωγείο αυτό εξυπηρετούσε την "Άνω Συνοικία", το Αρμενιό. Είχε 30 με 40 νήπια. Το κτίριο αυτό ήταν δωρεά του εύπορου Ζωΐδη το έτος 1882. Διευθύντρια του Α' αναφέρεται η Φωτεινή Κυριακίδου μητέρα του Στίλπων Κυριακίδη, του δε Β' Νηπιαγωγείο η Φωτεινή Τσακίρη.

Από τις αρχές όμως του 1880 άρχισε να λειτουργεί επτατάξια "Αστική Σχολή" για τα αγόρια. Οι τέσσερις πρώτες τάξεις αντιστοιχούσαν με το εξατάξιο σημερινό δημοτικό σχολείο και οι τρεις ανώτερες ανήκαν στη Μέση Εκπαίδευση. Το γνωστό Σχολαρχείο, στεγάζονταν σε οίκημα του Δημ. Σίντου που το 1880 χάρισε στην ελληνική κοινότητα, στην οδό Χατζηκωνσταντή Ζωΐδου 6, εκεί που σήμερα βρίσκεται το Γυμνάσιο Δεύτερης Ευκαιρίας.

Το 1907 ανεγέρθηκε τριώροφο κτίριο για σχολικές ανάγκες με δαπάνη του Νέστορα Τσανακλή που διέμενε τότε στο Κάιρο. Για την ανέγερση του δαπανήθηκαν πάνω από 10.000 χρυσές λίρες και για την μισθοδοσία των διδασκάλων διέθετε 300 χρυσές λίρες. 

Το 1908 η Αστική Σχολή Αρρένων μεταφέρθηκε στο Τσανάκλειο Μέγαρο. Έτσι από τότε το κτίριο του Δημ. Σίντου στέγασε το Παράρτημα του Κεντρικού Παρθεναγωγείου με τρεις τάξεις για τα κορίτσια της Άνω Συνοικίας το Αρμενιό.

Το 1911 ιδρύθηκε στην Κομοτηνή ημιγυμνάσιο μόνο για αγόρια και στο Σχολαρχείο προστέθηκε άλλη μια τάξη και το Αρρεναγωγείο έγινε οκτατάξιο. Μέχρι το Μάιο του 1920 για τα κορίτσια λειτουργούσε το Παρθεναγωγείο εκεί που αργότερα λειτούργησε το Οικονομικό Λύκειο στην οδό Βενιζέλου δίπλα στο Καμπαναριό. Λειτουργούσε με 25-30 μαθήτριες. Από το εξατάξιο Παρθεναγωγείο απεφοίτησαν και οι μετέπειτα γνωστές Κομοτηναίες η Αγλαΐα Τελωνίδου και η Αργυρώ Κομνηνού, που φοίτησαν στο Ζάππειο της Κωνσταντινούπολης.

Πολλοί από τους κατοίκους των γύρω χωριών από την Κομοτηνή ήταν βουλγαρόφωνοι, αλλά με ελληνική συνείδηση. Στα χωριά αυτά μετά το 1907 με προσπάθειες της ελληνικής κοινότητας, του Μητροπολίτη και του ελληνικού κράτους άρχισαν να ιδρύονται κοινοτικά σχολεία και να διδάσκουν Ελληνίδες διδασκάλισσες για την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας στα βουλγαρόφωνα παιδιά μας.

Σε εκείνες τις αντίξοες συνθήκες και πολλές φορές με κίνδυνο της ζωής τους ορισμένοι διδάσκαλοι από αυτούς που δίδαξαν στα παιδιά της Ροδόπης είναι οι εξής: Ως αρχαιότερος Σχολάρχης μνημονεύεται ο Γεννάδιος Θεσσαλονίκης. Μετά από αυτόν δίδαξε ο Βασακόπουλος, διάδοχός του ο φιλόλογος Βασιλειάδης. Αργότερα ο Νικόλαος Ξυλάνης, από την Ζίτσα Ζαγορίου Ηπείρου. Ακολουθεί ο Γρηγόριος Λαδακάκος με ψευδώνυμο "Δημήτριος Αντωνίου", υπήρξε από τα σημαντικότερα μέλη του Εθνικού Αγώνα 1903-1904. Αξιοσημείωτη είναι και η δράση του Μιχαήλ Κωνσταντινίδη από την Μαρώνεια που αργότερα έγινε Αρχιεπίσκοπος Αμερικής. Εργάστηκε ως καθηγητής στο ημιγυμνάσιο και περιφερόταν από χωριό σε χωριό που με τους θερμούς πατριωτικούς λόγους του στους βουλγαρόφωνους και τουρκόφωνους Έλληνες προλείανε το έδαφος για τον απελευθερωτικό αγώνα και την αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων.

Άλλοι διδάσκαλοι ήταν ο Κωνσταντίνος Πλακιάδης από την Νάουσα, δάσκαλος της γαλλικής και της τουρκικής γλώσσας. Το ίδιο και ο Αλέξανδρος Χαρακόπουλος, από το Διδυμότειχο, γραμματέας της Μητρόπολης Μαρωνείας. Ο Σοφοκλής Κομνηνός, όπως και ο Γιώργος Μπολιτάκης διδάσκαλος Χημείας.

Σαν πρώτη διευθύντρια του κεντρικού Παρθεναγωγείου ήταν η Σοφία Σταυροπούλου από την Κωνσταντινούπολη. Την διαδέχθηκε η Σοφία Αργυρίου. Αυτή είχε διορισθεί πρώτη φορά το 1901 στην Άνω Συνοικία, Αρμενιό, με ετήσιο μισθό 40 λίρες.

Άλλες διδασκάλισσες αναφέρονται οι Κομοτηναίες Ευτυχία Κουκούλη και Βικτώρια Μαργαριτοπούλου. Η Χρυσή Σταυρίδου από την Αλεξανδρούπολη. Επίσης η Ζωή Νάνου, η Ελένη Ορφανίδου των Γαλλικών και η Ελένη Γκλινάβου.

Ως το 1913 βουλγαρικά σχολεία και βουλγαρικές εκκλησίες δεν υπήρχαν ούτε στην επαρχία ούτε στην Κομοτηνή. Η δε χρονική περίοδος από το 1913 μέχρι το 1920 βουλγάρικης κατοχής θεωρείται νεκρή για την ελληνική παιδεία στην Ροδόπη, γιατί σχεδόν όλος ο Ελληνισμός είχε απελαθεί μετά τον Στρυμόνα και στα νησιά.

Από την απελευθέρωση της 14ης Μαΐου 1920 και μετά άρχισε η εξέλιξη της Παιδείας στη Ροδόπη, οπότε ιδρύεται πλήρες εξατάξιο Μικτό Γυμνάσιο στην Κομοτηνή.

Σχολικά αντικείμενα ήταν τα ξύλινα πενταθέσια θρανία, οι μαυροπίνακες στον τοίχο, μια υδρόγειος σφαίρα και 1-2 χάρτες της εποχής εκείνης. 

Μαθήματα. Τα παιδιά στα ελληνικά κοινοτικά σχολεία διδάσκονταν στην ελληνική γλώσσα. Στην Μέση Εκπαίδευση υποχρεωτική εκτός από την γαλλική ήταν και η τουρκική γλώσσα. Δάσκαλοι της τουρκικής γλώσσας δίδασκαν στα Ελληνόπουλα τον τουρκικό ύμνο αφιερωμένο στον Πατισάχ. Τον έψαλαν στις επίσημες τελετές και την μέρα γενεθλίων του Πατισάχ. Σπουδαιότερες σχολικές γιορτές ήταν η εορτή των Τριών Ιεραρχών. Στις 27 Οκτωβρίου γιορτή του Αγίου Νέστορα είχε καθιερώσει η ελληνική κοινότητα την ημέρα αυτή να τιμά τον μεγάλο ευεργέτη της Παιδείας στη Ροδόπη Νέστορα Τσανακλή. 

Στην ονομαστική γιορτή του μητροπολίτη επισκεπτόταν όλοι οι μαθητές του σχολείου και οι δάσκαλοι για να του ευχηθούν τα χρόνια πολλά. Στο τέλος της σχολικής χρονιάς πάλι γινόταν η τελετή των προφορικών εξετάσεων των παιδιών παρουσία των δασκάλων, του Μητροπολίτη, των κοινοταρχών και των γονιών.

Περίπου το 1925 καταργήθηκαν οι προφορικές αυτές εξετάσεις. Μετά την απελευθέρωση της Θράκης το 1920 γιόρταζαν στα σχολεία και τον απελευθερωτικό αγώνα της 25ης Μαρτίου 1821. Τότε δίνονταν και μια θεατρική παράσταση από μαθητές στην αίθουσα του "Αττικόν".

Ο εκκλησιασμός των μαθητών κάθε Κυριακή ήταν υποχρεωτικός, τα αγόρια φορούσαν σκούφο σκούρο μπλε χρώματος. Υπήρχε μάλιστα και ο παιδονόμος, ένας δυνατός και αυστηρός άνδρας που κρατώντας πάντα μια μαγκούρα στα χέρια γυρνούσε στους δρόμους νύχτα και μέρα για να τιμωρήσει ξυλοκοπώντας άγρια τα παραβατικά παιδιά.

Όταν τα παιδιά έκαναν κάποια παράβαση στην τάξη η τιμωρία ήταν ο τιμωρημένος να στέκεται όρθιος με το πρόσωπο του στον τοίχο ή ραβδισμοί στις παλάμες και στα πισινά τους. Άλλη τιμωρία ήταν τα χαστούκια στα μάγουλα των παιδιών. Μια σκληρή τιμωρία ήταν που έβαζαν τον μαθητή να γονατίζει πάνω στην χονδρή άμμο. Πιο συχνή ποινή για τα νήπια ήταν η νηστεία. Οι τιμωρημένοι και ολόκληρη την τάξη μετά το σχολείο τους έκλειναν στο υπόγειο όπου τους κρατούσαν μια - δύο ώρες περισσότερο. Άλλη πάλι σκληρή ποινή ήταν η διαπόμπευση του παραβάτη. Όλοι οι άλλοι μαθητές της τάξης με διαταγή του διευθυντή έδεναν πίσω τα χέρια του μαθητή και αφού του έβαφαν το πρόσωπο με μελάνι τον περνούσαν από τους κεντρικούς δρόμους της πόλης. Ήταν σπάνια τιμωρία αλλά την θεωρούσαν σαν το πιο κατάλληλο μέσο σωφρονισμού.

Μετά τις 14 Μαΐου του 1920, καταργήθηκε το Σχολαρχείο, το ημιγυμνάσιο αναπτύχθηκε σε εξατάξιο μικτό γυμνάσιο και στεγάσθηκε στο Τσανάκλειο Μέγαρο μαζί με το 1ο Δημοτικό Σχολείο. Στα κοινοτικά ελληνικά σχολεία ενώ λειτουργούσαν σύμφωνα με τις διατάξεις του Υπουργείου Παιδείας του ελληνικού κράτους, από το ελληνικό κράτος δεν υπήρχε καμία οικονομική επιχορήγηση για την λειτουργία τους. 

Οι πλούσιοι λοιπόν συμπολίτες, συνεισέφεραν οικονομικά για την λειτουργία των σχολείων υπό την διαχείριση του Μητροπολίτη και επίλεκτων μελών της κοινότητας. Έτσι εκτός από τον μεγάλο ευεργέτη της Παιδείας Νέστορα Τσανακλή συνεισέφεραν ο Ιωάννης Ζωΐδης και ο γαμπρός του γιατρός Λαμνίδης, ο Τελωνίδης, ο Σκουτέρης, ο οδοντίατρος Φοίβος Αυδής, ο Σακελάριος, ο ιατρός Χρηστίδης και άλλοι. Στις αρχές του 1908 ιδρύθηκε στην πόλη μας η Φιλανθρωπική Αδελφότητα "Η Πρόνοια" με πρόεδρο την Αμαλία Στάλιου και γραμματέα την Σοφία Αργυρίου, σκοπός της η βοήθεια των απόρων μαθητών.

Πολλοί Ροδοπαίοι ύστερα από την αποφοίτηση τους από τα σχολεία ακολούθησαν ανώτερες σπουδές ή εγγράφονταν στην Αμερικανική Ροβέρτιο Σχολή, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών ή σε ανώτερες σχολές της Σμύρνης.

Πηγές
Μαρία Κολοζώφ - Μαρκίδου - 
Η εκπαίδευση στην Κομοτηνή πριν από το 1920
Θρακικά Χρονικά
Γαρύφαλλος Ζούγκας