Η κατάσταση που επικρατούσε στα ελληνικά σχολεία της Ροδόπης το 1905-1906

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η έκθεση του επιθεωρητή των ελληνικών σχολείων Μακεδονίας Δ.Μ. Σάρρου ο οποίος σε μια επίσκεψή του στην άγνωστη τότε γη της Θράκης και ειδικά της Ροδόπης όπου αναφέρει τις διαπιστώσεις του που είναι χρήσιμες για την εξαγωγή συμπερασμάτων.

«Θεσσαλονίκη 3-1-1906 Γενική Επιθεώρηση των εν Μακεδονία Ελληνικών Σχολείων.

Έκθεση του Γεν. Επιθεωρητή των Ελληνικών Σχολείων Δ. Σάρρου περί Γκιμουλτζίνας ή Γιαμουρτζίνας, επισκεφθέντος από 3 έως 5 Δεκεμβρίου 1905.

Η οθωμανική απογραφή δεν έχει αρχίσει ακόμη. Σύμφωνα με τον Μητροπολίτη Μαρωνείας στην Κομοτηνή υπάρχουν ελληνικές οικογένειες 770 και 150 παρεπίδημες, οθωμανικές 1.500, εβραϊκές 150, βουλγαρικές οικογένειες ουδεμία εγγεγραμμένη, παρεπίδημοι δε 340 άτομα. Μαθητές Έλληνες όλοι γραμμένοι 439. Διδάσκαλοι 13 συνολικά.

Στην Κομοτηνή η ελληνική κοινότητα έχει μεγάλη οικονομική δύναμη, φαίνεται όμως ότι δεν αισθάνεται πολύ τον περιβάλλοντα και απειλούντα αυτόν βουλγαρικό κίνδυνο. Οι Βούλγαροι ζουν από τους Έλληνες και σε βάρος τους μέρα και νύχτα σχεδιάζουν υποχθόνιες κινήσεις.

Επειδή πληροφορήθηκα ότι στην ομογένεια δεν υπάρχει κανένας σύλλογος ή αδελφότητα ενώ προ εικοσαετίας λειτουργούσαν δύο φιλεκπαιδευτικοί και φιλανθρωπικοί σύλλογοι, κάλεσα όλους τους πρόκριτους την Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 1905 στην αίθουσα του κεντρικού νηπιαγωγείου και τους ενημέρωσα ότι πρέπει να ξυπνήσουν από τον λήθαργο και να συνεργασθούν για τα εθνικά και εκπαιδευτικά θέματα ιδρύοντας φιλανθρωπική και φιλεκπαιδευτική αδελφότητα, αμέσως εγράφησαν τότε ως μέλη όλοι οι παρευρισκόμενοι πρόκριτοι περί τους 60, ανέλαβαν μάλιστα να εγγράψουν και πολλούς άλλους ομογενείς. Ο Μητροπολίτης με τον οποίο είχα προσυνεννοηθεί, με υποσχέθηκε ότι θα περιβάλει υπό την προστασία του την αδελφότητα απέναντι των αρχών.

Ο ετήσιος προϋπολογισμός του έτους αυτού έχει ως εξής: Από ενοίκια κοινοτικών κτημάτων χρυσές οθωμανικές λίρες 200. Από συνδρομές δύο εκκλησιών χρυσές οθωμανικές λίρες 200. Από εισιτήρια μαθητών χρυσές οθωμανικές λίρες 100. Από χορό χρυσές οθωμανικές λίρες 50. Από ετήσια συνδρομή εκ Οδησσού Κούλογλου χρυσές οθωμανικές λίρες 50. Από ετήσια συνδρομή Τσανακλή χρυσές οθωμανικές λίρες 200. Σύνολο χρυσές οθωμανικές λίρες 800.

Το ποσό αυτό των 800 χρυσών λιρών Τουρκίας δαπανάται για την μισθοδοσία των διδασκάλων, των ψαλτών, των παιδονόμων, των κανδηλαναπτών και σε εξηκοντάλιρο μητροπολιτική επιχορήγηση. Ο εκ Κομοτηνής καταγόμενος ονομαστός καπνεργοστασιάρχης Τσανακλής, εκτός των 200 λιρών, που στέλνει κάθε χρόνο, κατέθεσε και 3.500 χρυσές λίρες για την ίδρυση νέας σχολής, για την οποία αναμένουμε σήμερα την έκδοση του αναγκαίου φιρμανίου. Μέχρι τώρα ήδη κτίστηκε ο μεγαλοπρεπείς λίθινος περίβολος της, για τον οποίο δαπανήθηκαν περισσότερες από 500 χρυσές λίρες.

Σχολεία της ημετέρας κοινότητας

1. Επτατάξιο Αρρεναγωγείο με 131 μαθητές (της α’ τάξεως) οι 50 μαθητές διδάσκονται στο κεντρικό νηπιαγωγείο με 6 διδασκάλους.
2. Εξατάξιο Παρθεναγωγείο με 77 μαθητές και 4 διδασκάλισσες.
3. Κεντρικό Νηπιαγωγείο με 208 νήπια, από τα οποία τα 50 αποτελούν την μικτή α’ τάξη δημοτικού.
4. Νηπιαγωγείο συνοικίας Αγίου Γεωργίου με 88 νήπια και 2 νηπιαγωγούς.

Πολλά παιδιά περιφέρονται στους δρόμους γιατί δεν μπορούν ή δεν θέλουν να πληρώσουν τα υποχρεωτικά δικαιώματα εγγραφής.

Η διεύθυνση του Αρρεναγωγείου για το σχολικό έτος 1905-1906 έχει ανατεθεί στον δραστήριο Ηπειρώτη διδάσκαλο Νικόλαο Ξυλάνη. Επίσης μεθοδικά εργάζεται ο Αδριανουπολίτης διδάσκαλος Αλ. Χαρακόπουλος. Καλώς εργάζεται και ο Ηπειρώτης διδάσκαλος Κ. Ζαμβρέκας, επίσης και ο εντόπιος Σοφοκλής Κομνηνός, τελειόφοιτος της Μεγάλης του Γένους Σχολής.

Το Παρθεναγωγείο διευθύνει η απόφοιτη του Ζαππείου Ευτυχία Κουκούλη από την Κωνσταντινούπολη, μαζί με την απόφοιτη και αυτήν της Ζαππείου Μαριάνθη Ουνουφρίου. Παρατηρήθηκε όμως στις ανωτέρω κυρίες ότι στην διδασκαλία τους δεν υπάρχει ο εθνικός χαρακτήρας και με δικαιολογήθηκαν ότι υπάρχει πάντα ο κυβερνητικός και κοινοτικός έλεγχος. Καθώς επίσης και τα νηπιαγωγεία δεν πληρούν τον προορισμό τους, γιατί και εκεί γραφή και ανάγνωση διδάσκουν οι ανωτέρω διδασκάλισσες.

Βούλγαροι
Βουλγαρικές οικογένειες καταγεγραμμένες στην Ροδόπη από την οθωμανική κυβέρνηση και αναγνωρισμένες ως εντόπιες δεν υπάρχει ούτε μια στην Κομοτηνή. Περαστικοί όμως Βούλγαροι που κερδίζουν από τους Έλληνες είναι περί τους 340. Ήτοι 100 ως υπάλληλοι σε καταστήματα ρούχων. Κτίστες 100. Υπάλληλοι σε παντοπωλεία και σε σπίτια Ελλήνων 100. Κηπουροί 10. Μυλωνάδες 5. Γανωτές 10. Συνολικά όλοι 340.

Από τους ανωτέρω περί τους 20 έχουν παντρευτεί με Ελληνίδες. Τώρα τελευταία επειδή επίκειται να γίνει απογραφή από την οθωμανική κυβέρνηση πολλοί Βούλγαροι έχουν φέρει τις οικογένειές τους για να απογραφούν στην Κομοτηνή και να αποτελέσουν αναγνωρισμένη κοινότητα.

Οι Βούλγαροι κάθε Κυριακή μαζεύονται περί τα 200 άτομα σε ένα σπίτι το οποίο εδώ και 4 χρόνια το χρησιμοποιούν σαν εκκλησία τους, λειτουργεί χωρίς άδεια με την ανοχή της οθωμανικής κυβέρνησης, ο Βούλγαρος αρχιμανδρίτης Διονύσιος, ένας πανούργος και δραστήριος ερχόμενος εδώ από την Αλεξανδρούπολη σε αντικατάσταση του από 12ετίας προκατόχου του. Οι Βούλγαροι αγωνίζονται να ιδρύσουν και σχολείο, έχουν δε έτοιμους και δύο διδασκάλους που τώρα εργάζονται σαν ψάλτες στην παράνομη εκκλησία τους.

Ο Μητροπολίτης Μαρωνείας μου διάβασε ένα έγγραφο που έστειλε στον Βαλή (διοικητή της περιοχής) καταγγέλλοντάς τους για την παράνομη εκκλησία που λειτουργούν. Ο Μουτεσαρίφης (Οθωμανός αξιωματούχος) της Κομοτηνής που τον επισκεφτήκαμε μαζί με τον Μητροπολίτη φαίνεται καλός και δείχνει να θέλει να περιορίσει τους Βουλγάρους, αλλά δυστυχώς ο Βαλής Αδριανουπόλης που ανήκει η Κομοτηνή, κατάγεται από την Ανατολική Ρωμυλία, όπου έχει πολλά κτήματα, τους υποστηρίζει. Ο φιλοβουλγαρισμός του, μου είναι γνωστός. 

Για τα χωριά της εγκαταλειμμένης επαρχίας Μαρωνείας έλαβα από τον Μητροπολίτη και από πολλούς άλλους τις εξής πληροφορίες:

Αμιγώς ελληνικά χωριά: Στην γλώσσα και στους κατοίκους είναι τα εξής: Μαρώνεια 220 οικογένειες. Κιουτσούκ-κιοϊ (Κόσμιο) 150 οικογένειες. Ριζάν-Ασσάρ (Γρατινή) 105 οικογένειες. Ελληνικά χωριά αλλά τουρκόφωνα είναι το Μπαλάτ-κιοϊ (Ασώματοι) με 40 οικογένειες και το Σουσούρκιοϊ (Σώστης) με 21 οικογένειες. Στα δύο ανωτέρω χωριά υπάρχουν και λίγοι Οθωμανοί.

Σλαβόφωνα μεν αλλά ελληνοφρονούντα: Καρακουρζαλί (Κρωβύλη) οικογένειες 108. Έχει έναν διδάσκαλο. Απαιτείται και διδασκάλισσα. Λαμβάνει επίδομα 15 χρυσές λίρες από την αδελφότητα "Αγαπάτε Αλλήλους" της Κωνσταντινούπολης. Μπαγιατλί (Παγούρια), οικογένειες 32, δεν έχει σχολείο και εκκλησία. Κιρσάρτζα (Μεσσούνη), οικογένειες 25, δεν έχει σχολείο και εκκλησία. Ορτατζή (Αμβροσία) οικογένειες 30, δεν έχει σχολείο και εκκλησία. Φατυρύακο (Βαθυρρύαξ) οικογένειες 10, δεν έχει σχολείο και εκκλησία (σ.σ. Βρισκόταν στην θέση του Αμπελουργικού Σταθμού δίπλα στην Μονή Φανερωμένης).

Στα ανωτέρω σλαβόφωνα χωριά πρέπει άμεσα να διορισθούν διδάσκαλοι. Ο Βαθυρρύαξ είναι κατά τα δύο τρίτα κτήμα ομογενών Ηπειρωτών, έχει ένα αγίασμα, όπου γύρω του γίνεται κάθε χρόνο πανήγυρις μεγάλη, τότε μαζεύουν περίπου 40 λίρες με σκοπό το κτίσιμο μιας εκκλησίας, έχουν ήδη 200 λίρες. Γρήγορα πρέπει να κτιστεί εκεί εκκλησία, για να εκκλησιάζονται τα δικά μας βουλγαρόφωνα μεν ελληνοφρονούντα χωριά στα οποία γυροφέρνει ένας Βούλγαρος ιερέας με σκοπό τον προσηλυτισμό τους.

Από τα 18 βουλγαρόφωνα χωριά της επαρχίας Μαρώνειας που αποτελούνται από 1900 οικογένειες περίπου, τα περισσότερα απεσπάσθησαν προ 12 ετών περίπου από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Θα μπορέσουμε όμως να επαναφέρουμε στο Πατριαρχείο το Χατζηλάρι (Προσκυνητές) με 150 οικογένειες και το Κουσλούκιοϊ (Ξυλαγανή) με 45 οικογένειες.

Και εδώ στην Ροδόπη λοιπόν έχουμε ανάγκη κεφαλής και βοηθών για την πρόοδο της πόλεως και της επαρχίας αυτής που είναι εντελώς εγκαταλελειμμένες. Η ίδρυση υποπροξενείου στην Ξάνθη που θα υπάγεται και η Κομοτηνή, την οποία θα έχει και σαν δεύτερη έδρα του θα δώσει μεγάλη ώθηση προς τα μπροστά στην έχοντα ύπνο βαθύ ομογένεια η οποία στερείται σθεναρής κεφαλής.

Ευπειθέστατος
Ο Γεν. Επιθεωτηρής
Δ.Μ. Σάρρος»

Σημειώσεις Συντάκτη: Στην Γενική Διοίκηση Αδριανούπολης ανήκε το Σατζίκιο Γκιουμουλτζίνας στο οποίο ανήκε Α’ ο Καζάς Γκιουμουλτζίνας και Β’ ο Καζάς Ξάνθης.

Στον Καζά Ξάνθης ανήκε ο Ίασμος που το 1906 είχε 220 ελληνικές οικογένειες και η Σάλπη που είχε 80 οικογένειες. Το 1905 το Κόσμιο είχε ένα δημοτικό σχολείο με 80 μαθητές και 40 μαθήτριες. Το Βαγιατλή (Παγούρια) είχε ένα Γραμματοδιδασκαλείο με ένα διδάσκαλο και 20 μαθητές. Η Γρατινή είχε ένα Γραμματοδιδασκαλείο με 1 διδάσκαλο και 35 μαθητές. Το Καρακουρτζαλή (Κρωβύλη) είχε ένα σχολείο με 50 μαθητές. Το Μπουλάτ-κιοϊ (Ασώματος) είχε ένα σχολείο με 30 μαθητές. Το Σουσούρκιοϊ (Σώστης) είχε ένα σχολείο με 25 μαθητές. Η Μαρώνεια είχε 1 Δημοτικό Σχολείο με 3 διδάσκαλους και 120 μαθητές και ένα Παρθεναγωγείο με δύο διδασκάλισσες και 65 μαθήτριες. Ο Ίασμος είχε ένα Δημοτικό Σχολείο με 1 διδάσκαλο και 72 μαθητές όπως και ένα Παρθεναγωγείο με 43 μαθήτριες και μία δασκάλα. Το Σαρσαλάρ (Σάλπη) είχε ένα Δημοτικό Σχολείο με 1 διδάσκαλο και 42 μαθητές. Η Κομοτηνή είχε δύο Δημοτικά Σχολεία με 7 διδασκάλους και 245 μαθητές καθώς και 4 Παρθεναγωγεία με 5 διδασκάλισσες και 277 μαθήτριες.

Το 1904 η Φιλανθρωπική Αδελφότης της Κωνσταντινούπολης «Αγαπάτε Αλλήλους» χορήγησε στο σχολείο του Σώστη 10 χρυσές λίρες όπως και στο σχολείο των Ασωμάτων 10 χρυσές λίρες. Στο σχολείο της Κρωβύλης 15 χρυσές λίρες, στα σχολεία του Ιάσμου και της Σάλπης 6 χρυσές λίρες και σε διάφορα άλλα σχολεία της Μητρόπολης Μαρωνείας 7 χρυσές λίρες.

Το σχολικό έτος 1906-1907 στην Αμβροσία (Ορτατζή) διδασκάλισσες ήταν η Πολυξένη Παπαδοπούλου από τις 40 Εκκλησιές Αν. Θράκης και στην Μεσσούνη (Κιρ Σάρτζα) η Βασιλική Αδαμαντίδου από την Αδριανούπολη τους εδόθη από την Μητρόπολη 15 χρυσές λίρες ετησίως και 5 χρυσές λίρες από την Αδελφότητα. 

----------------------------------------
Πηγή
Πέτρος Γεωργατζής - Προξενικά Αρχεία Θράκης