Η Κομοτηνή του 1667-1668 με το μάτι Οθωμανού περιηγητή που την αναφέρει ως Κουμλουντσίν

Στην εποχή μας εξακολουθούν να είναι λιγοστά αυτά που γνωρίζουμε για την Ροδόπη την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ορισμένα στοιχεία τα παίρνουμε από περιηγητές που πέρασαν από εδώ, τις εντυπώσεις τους από αυτά που είδαν και άκουσαν και κατέγραψαν σημειώσεις. Εκτός από τους ξένους χριστιανούς περιηγητές που πέρασαν από την Ροδόπη καταγράφοντας τις εντυπώσεις τους, έχουμε και ορισμένους Οθωμανούς. Ένας από αυτούς ήταν ο Εβλιά Τσελεμπί. Πέρασε από την Ροδόπη το διάστημα 1667-1668, καταγόταν από πλούσια οικογένεια που την περιουσία την απέκτησαν οι πρόγονοί του ως δώρο από τους Σουλτάνους επειδή ήταν γενναίοι πολεμιστές όπως μας ενημερώνει ο ίδιος. Από τα γραφόμενά του συμπεραίνουμε πως ήταν πολύ θρήσκος, στις περιηγήσεις του μάλιστα θα δούμε ότι εκθειάζει κάθε τι μουσουλμανικό και μας δίνει λίγες μόνο πληροφορίες για κάθε τι χριστιανικό. Επίσης του άρεσε ο έρωτας είτε με άνδρες είτε με γυναίκες. Όπως μας ενημερώνει πήρε μέρος σε διάφορες διπλωματικές αποστολές, καθώς και σε πολεμικές επιχειρήσεις. Κατά τα λεγόμενά του γύρισε τον μισό γνωστό τότε κόσμο, τις εντυπώσεις του τις κατέγραψε με την μορφή οδοιπορικού. Αν και περιγράφει ωραία τους τόπους που είδε υπάρχει και κάποια υπερβολή στην παράθεση των γεγονότων. Οι γνώσεις του της αρχαίας ελληνικής ιστορίας είναι ελλιπέστατες. Έτσι στην περιγραφή του για το πέρασμα από την Ροδόπη γράφει "και αφού φύγαμε από το Καράκαγια (Μαυρόπετρα, εγκαταλειμμένο χωριό 7 χιλιόμετρα στα δυτικά του χωριού Άβαντα Έβρου) μετά από κάμποσες ώρες φτάσαμε στην κωμόπολη Σαπτσιλάρ. Η κωμόπολη είναι χτισμένη στους πρόποδες του βουνού και έχει τζαμί, χάνι και διακόσια σπίτια όλα με κεραμίδια. Οι κάτοικοι - μωαμεθανοί και χριστιανοί - είναι απαλλαγμένοι από κάθε φόρο ή πολεμική εισφορά, αλλά με υποχρέωση τη στρατιωτική θητεία (όταν η πατρίδα τους καλεί στα όπλα). Οι μη μουσουλμάνοι ασχολούνται με την εξόρυξη στυπτηρίας (στίψης, φυσικό ορυκτό προϊόν) για λογαριασμό του δημοσίου. Το χρησιμοποιούσαν για την επεξεργασία του δέρματος έχει μορφή μεγάλων κρυστάλλων διαφανών, χωρίς χρώμα με γεύση γλυκιά, που σε λίγο γίνεται στυπτική. Τώρα την χρησιμοποιούν στην βαφή, στην βυρσοδεψία, στην χαρτοποιία, στην παρασκευή κόλλας στην φωτογραφική, στο καθαρισμό νερού στην ιατρική σαν στυπτικό φάρμακο, αιμοστατικό, απολυμαντικό, κ.ά. Επεξεργασμένη η αξία της είναι 50 ευρώ περίπου το κιλό."

Και συνεχίζοντας ο Εβλιά μας ενημερώνει ότι την παραγωγή της στύψης την παραλαμβάνει όλη ο Εμίρης. Πρόκειται για μεγάλη επιχείρηση που η αξία της αγγίζει τις οκτακόσιες χιλιάδες ασημένια γρόσια τον χρόνο, (άρα η σημερινή της αξία είναι πολλές χιλιάδες ευρώ τον χρόνο). "Κατά την παραμονή μας στην πόλη το έσκασε ένας Αφρικανός δούλος μου. Ψάξαμε παντού και δεν τον βρήκαμε. Έτσι αναγκάστηκα να πάω με το άλογό μου πίσω στις Φέρες απ' όπου εφοδιάστηκα με ειδικό ένταλμα από τον Κατή. Στην συνέχεια, ξεκινήσαμε μαζί με έφιππους δικαστικούς κλητήρες σε αναζήτησή του. Για μια εβδομάδα κάναμε άνω κάτω τα χωριά της περιοχής των Φερών, φτάνοντας μέχρι πάνω στα βουνά του Σιτσανλί (Ποντίκια). Όπου τελικά τον ξετρύπωσα και τον έφερα πίσω δεμένο χειροπόδαρα με την καρδιά του μαυρισμένη. Εκεί τον έριξε ένα καλό ξύλο για να μάθει την θαυματουργή δύναμη που έχει το βούκεντρο (ξεραμένο πλεγμένο πέος βοδιού) του Εβλιά. Κατόπιν επέστρεψα τα δανικά άλογα και τα διάφορα άλλα είδη στο δημόσιο στάβλο του Σαπσιλάρ και συνέχισα το ταξίδι μου. Αφού περάσαμε πρώτα τον ποταμό Ερτσάι και μετά από καμιά ώρα και τον Καρατζά Ογλάν (Λίσσο και Φιλιουρί). Κάποια στιγμή ενώνονται και χύνονται μαζί στην θάλασσα. Έτσι μετά από άλλες έξι ώρες πορεία, φτάσαμε κατάκοποι στην Κουμουλτζίνα (Κομοτηνή). Η πόλη λέγεται Κουμουλτίνα ή Κουμουρτζίνα, από παραφθορά του σωστού Κουμλουτζίν. Να πως πήρε την ονομασία αυτή και ποια είναι με δύο λόγια η ιστορία της. Ο βασιλιάς της Καβάλας Φίλικος είχε διορίσει κάποτε έναν Εβραίο ως οικονομικό τοποτηρητή της πόλης. Ο Εβραίος αυτός είχε κινέζικο όνομα - λεγόταν Κουμλού - Τσίν - διότι οι πρόγονοί του κρατούσαν από την μακρινή αυτή χώρα. Συγκεκριμένα, ο προπάππους του είχε φτάσει ως πρεσβευτής στην Ισκεντίρ "του βασιλιά με τα δύο κέρατα" (Μέγα Αλέξανδρο) και τόσο του άρεσε η χώρα των Γιουνάν, που εγκαταστάθηκε για πάντα στην περιοχή. Από τον Κουμλού-Τσιν, λοιπόν, πήρε το όνομά της η πόλη.
Όμως υπάρχει και μια άλλη εκδοχή για την ονομασία της που θεωρώ σκόπιμο να την αναφέρω. Στην γλώσσα των Ρωμιών η πόλη ονομάζεται Ρουμτζίνα. Και να γιατί: Ο Βασιλιάς Φίλικος (Φίλιππος) είχε μια πανέμορφη κόρη που την λέγανε Ρουμτζίνα. Το κορίτσι κόλλησε λέπρα και ο πατέρας της την έστειλε στην περιοχή, ελπίζοντας πως το εύκρατο κλίμα θα κάνει το θαύμα του. Και πραγματικά έτσι κι έγινε. Το κορίτσι θεραπεύτηκε και από ευγνωμοσύνη έχτισε την πόλη και της έδωσε το όνομά της".

Συνεχίζοντας μας αναφέρει ότι η Κομοτηνή είναι σαντζάκι τους Ρούμελης με βαθμό εκατόν πενήντα άσπρα. Στην υποδιοίκηση της περιλαμβάνονται γύρω στα διακόσια πλούσια χωριά. Στην πόλη εδρεύει Σεϊχουλισλάμης (αρχιμουφτής), στρατιωτικός διοικητής, Σερντάρης των γενιτσάρων, Μουχτασίπ - αγασί, Κεχαγιάς και Χαράτσ - αγασί. Αλλά έχει μπέη τσιγγάνο. Ο Εβλιά στο πέρασμα του από την Κομοτηνή ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τους τσιγγάνους, τους οποίους "στόλισε" με πολλά αρνητικά επίθετα (κλέφτες κλπ). Θεωρεί ότι δεν έχουν κανένα ιερό βιβλίο και κουβαλούν την κατάρα του Θεού από την εποχή των Φαραώ της Αιγύπτου. Μάλιστα ένας τσιγγάνος έπεισε τον Αφρικανό υπηρέτη του να κλέψουν από κοινού 200 χρυσές λίρες. Όταν αργότερα συνελήφθησαν, οι οθωμανικές αρχές της πόλης κρέμασαν τον τσιγγάνο στο κέντρο της Κομοτηνής. Ο Εβλιά μετέφερε στα γραπτά του όλα τα αρνητικά στερεότυπα της οθωμανικής εποχής για τους τσιγγάνους, επειδή οι τσιγγάνοι συνεορτάζουν με τους χριστιανούς τα Πάσχα, με τους μουσουλμάνους πάλι, το Κουρμπάν Μπαϊράμ και με τους Εβραίους, το Καμίς Μπαϊράμ. Επειδή στην πραγματικότητα δεν πιστεύουν σε καμιά συγκεκριμένη θρησκεία οι ιμάμηδες δεν τους ψέλνουν όταν πεθαίνουν και για να μην μπλέκουν με τους πιστούς, τους έχουν παραχωρήσει έξω από το εγρίς καπού ξεχωριστά νεκροταφεία για να θάβουν τους νεκρούς τους. Αυτοί που θεωρούν τον εαυτό τους γνήσιο μουσουλμάνο δεν δέχονται να θάβονται στον ίδιο χώρο με τους Κιπτή (Αιγύπτιους, γύφτους), ούτε με τους τσιγγάνους (Ινδοί). Γι' αυτό ακόμα και τώρα βλέπουμε να έχουν ξεχωριστά νεκροταφεία στην Κομοτηνή και στα χωριά, (κάτι βέβαια που δεν συμβαίνει με τους χριστιανούς). Την αρνησιθρησκεία τους αυτή οι τσιγγάνοι την πληρώνουν και με άλλο τρόπο. Ο Μωάμεθ ο Επουλφατίχ τους επέβαλε διπλή φορολογία, επίσης τους υποχρέωσε με δεύτερο φιρμάνι να πληρώνουν φόρο ακόμα και για τους νεκρούς. Το χαράτσι αυτό δεν σταματάει παρά μόνο όταν παρουσιάσουν έναν ζωντανό τσιγγάνο, στη θέση κάποιου που πέθανε ώστε να φορολογείται στο εξής εκείνος και να πάψει η υποχρέωση του νεκρού. Γι αυτό επειδή στην περιοχή της Κομοτηνής υπάρχουν πολλοί τσιγγάνοι, ο Μπέης της πόλης είναι από την φυλή τους. Οι τσιγγάνοι της περιοχής είναι εκλεκτοί μουσικοί, δαιμόνιοι παραχαράκτες και πολλοί από αυτούς ικανοί κλέφτες.

Για την πόλη γράφει: "Το φρούριο της Κομοτηνής είναι μια όμορφη και στερεή κατασκευή από τούβλα και πέτρες. Η περίμετρος του είναι περίπου χίλια βήματα. Πρόκειται για μικρό φρούριο που κατοικείται μόνο από Εβραίους. Το μισό τουλάχιστον αποτελείται από χάνια, που χρησιμοποιούνται από τους περαστικούς ως ξενοδοχεία. Δεν έχει τάφρο και επικοινωνεί με τον έξω κόσμο με δύο πύλες: η μια είναι στραμμένη στο νότο και η άλλη στην Ανατολή. Σε μερικά σημεία το φρούριο είναι καταστραμμένο. Δεν έχει οπλοστάσιο, ούτε κανόνια. Και επειδή βρίσκεται στο εσωτερικό της χώρας, δεν έχει ούτε πυριτιδαποθήκη, ούτε φρουρά, ούτε φρούραρχο. Το μόνο που διαθέτει είναι πολλούς Εβραίους.

Γύρω η πόλη χωρίζεται σε δεκαέξι μαχαλάδες, με πιο σπουδαίους, το Γενί μαχαλά και το μαχαλά του Τσουχλά Τζαμί. Υπάρχουν τέσσερις χιλιάδες περίπου σπίτια μονώροφα ή διώροφα πέτρινες γερές κατασκευές και καλοδιακοσμημένες. Τα αμπέλια και τα μποστάνια της πόλης απλώνονται στην ευρύχωρη πεδιάδα και οριοθετούνται με καλαμιές που φτάνουν στο μπόι του ανθρώπου. Την πόλη διασχίζουν τα ρυάκια Σικιαρλί Τσάι και Κάλφα τσάι, που πηγάζουν στις γύρω εξοχές και παρέχουν δροσερό και άφθονο νερό. Υπάρχουν πέντε ξύλινα γεφυράκια σε διάφορα σημεία και γύρω από αυτή. Ξαπλώνονται οι μαχαλάδες. Τα δύο ποταμάκια της Κομοτηνής αφού υδρεύσουν στην πόλη και αρδεύσουν τα μποστάνια, τους παραμυθένιους μπαχτσέδες και τις καλλιέργειες με τα οπωροφόρα, ενώνονται παρακάτω και χύνονται μαζί στη θάλασσα. Η πόλη διαθέτει δεκαέξι τεμένη. Σπουδαιότερο το Εσκί τζαμί στο παζάρι (έναντι δημοτικής αγοράς). Αρχαίο τέμενος με μεγάλη ενορία. Είναι παλαιού ρυθμού μα όχι μολυβδοσκέπαστο. Στην πόρτα του είναι χαραγμένο το παρακάτω χρονόγραμμα: "Ο χρόνος κατέστρεψε το τέμενος και ο Σπαχής είπε το χρονογράφημα της ανακαίνισής του: Ώ πόσο φωτοβόλος είναι ο μιναρές του! Έτος εγίρας 1018" (Έτσι Εγίρας οι μουσουλμάνοι θεωρούν την 16-7-622 μ.Χ. Ήταν τότε που ο Μωάμεθ έφυγε κυνηγημένος από την Μέκκα και πήγε στην Μεδίνα για να αποφύγει τον θρησκευτικό διωγμό του. Το ημερολογιακό τους σύστημα είναι βασισμένο στο σεληνιακό ημερολογιακό έτος 354 ημερών, το οποίο είναι περίπου 3% για την ακρίβεια 2,98 μικρότερο από το αντίστοιχο χριστιανικό. Για να βρούμε το πραγματικό έτος των χριστιανών που χρησιμοποιούμε όλοι μας, παίρνουμε την ημερομηνία που θέλουμε αφαιρούμε 3% και προσθέτουμε το 622. Παράδειγμα το έτος Εγίρας 1018 που μας λέει ο Εβλιά: 1018-3% + 622 = 1609, 46. Κάνοντας πάντα την στρογγυλοποίηση προς τα κάτω το τελικό αποτέλεσμα της ανακαίνισης του τεμένους είναι το 1609 μ.Χ. Με αυτήν την μέθοδο υπολογίζουμε τις μουσουλμανικές ημερομηνίες, αρκεί βέβαια να γνωρίζουμε τους αραβικούς αριθμούς). Σπουδαίο τέμενος είναι και το Γενί τζαμί (της Μουφτείας) με μεγάλους μολυβδοσκέπαστους θόλους. Πρόκειται για φωτεινό οικοδόμημα, κατασκευασμένο και διακοσμημένο με μεγάλη τέχνη. Τα χρωματιστά τζάμια των παραθύρων, το μιχράπ, ο άμβωνας, το μαχρίς (θεωρείο) των μουεζίνηδων και ο θρόνος του είναι όλα δείγματα εξαιρετικής διακόσμησης, ξακουσμένη σ' ολόκληρη την Ρούμελη. Στο τζαμί υπάρχουν τρεις επιγραφές. Η μια έχει το πρώτο κεφάλαιο από το κοράνι, η άλλη γράφει "Ειρήνη είναι ο λόγος του Κυρίου" και η τρίτη γράφει: "Να έχετε ειρήνη και να πράττετε το καλό για να πάτε στον παράδεισο". Εκτός από αυτά τα δύο τεμένη που περιγράψαμε αξίζει ακόμα να αναφέρουμε, το Γενί μαχαλέ τζαμί (που είναι μεγάλο και ευχάριστο), το τσουχλά τζαμί (πολύ μομψό) και το Χατζί Μπουιν τζαμί (πολύ ευρύχωρο).

Αυτά είναι τα πιο γνωστά τεμένη της Κομοτηνής. Υπάρχουν ακόμη άλλα έντεκα μετζίτια, πι σπουδαίο το Τζελεχανέ μετζίτ, το Γκαζί Εβρενός - μετζίτ και το Τεκέ - μετζίτ. Επίσης έχει και  πέντε μεντρεσέδες, γνωστότερος ο μεντρεσές του Γενί Τζαμί. Αρκετές κρήνες ξεδιψάνε τους κατοίκους και τους διερχομένους περαστικούς. Επίσης υπάρχουν και δύο ιμαρέτια. Σε αυτό του Εβρενός προσφέρεται σε κάθε ομάδα φιλοξενουμένων ένα ολόκληρο ταψί με εκλεκτά φαγητά. Και από ένα σακί χόρτο για κάθε ζώο. Δυο είναι τα αξιόλογα χαμάμ. Το ένα είναι παλιό προσφορά του στρατηγού Γκαζί Εβρενός. Το άλλο το έχτισε ο ιδιοκτήτης του Γενί Τζαμί Αχμέτ εφέντη. Τα χάνια είναι δεκαεπτά. Τα δέκα χρησιμοποιούνται για μπεκιάρ - οντασί (άγαμων κατοικία). Τα τετρακόσια μαγαζιά της Κομοτηνής συγκεντρώνουν όλες τις ειδικότητες των τεχνιτών. Μια φορά την εβδομάδα λειτουργεί λαϊκό παζάρι. Ανάμεσα στα οπωροφόρα και τους μπαχτσέδες υπάρχει στο νότιο τμήμα της πόλης ένα πηγάδι με άφθονο νερό που λέγεται Παπάζ - Κουγιουσού (το πηγάδι του Παπά), τον Ιούλιο το πηγάδι στερεύει. Αλλά έχει ένα στόμιο από ατόφιο μάρμαρο. Παλιοί μαρμαρογλύπτες σκάλισαν, γύρω - γύρω διάφορα μοτίβα με τέτοιο θαυμαστό τρόπο, που όποιος το βλέπει νομίζει ότι έχουν ζωή.

Εξαιτίας του πολύ καλού κλίματος οι άνδρες και οι γυναίκες είναι αξιέραστοι και φημίζονται για την ομορφιά τους. Ο λαός είναι φιλόξενος και οι πεδιάδες παράγουν άφθονα προϊόντα και ειδικά σιτηρά. Ένα από τα προσκυνητάρια που ξεχωρίζουν είναι ο τάφος του Γκαζί Μπέη. Το ιδιαίτερο που έχει αυτό το μαυσωλείο είναι ότι η περικεφαλαία και η αρματωσιά του βρίσκονται τοποθετημένα πάνω στο μνημείο.
Ολόγυρα υπάρχουν πολλές καλλιτεχνικές επιγραφές, που αναφέρονται στα κατορθώματα του, καθώς και πολλά καντήλια, κηροπήγια, λάμπες κλπ. Σημαντικό προσκυνητάρι είναι και ο τάφος του Τσελιμπί Μουσταφά Αγά, Καϊμακάμη του Σερντάρ των γενιτσάρων. Επάνω γράφει: Εδώ αναπαύεται η ψυχή του Μουσταφά έτος Εγίρας 1061, τον σκότωσε ο Σιγιαβούζ πασάς γιατί τον θεώρησε υπαίτιο ότι παύθηκε από την θέση του υπουργού".
Ακολούθως γράφει ο Εβλιά, "αφού περιδιάβασα την Κομοτηνή και είδαμε όλα τα αξιόλογα αξιοθέατα, μεταβήκαμε στο κονάκ Μεσινέ Χισάρ (φρούριο Μοσσυνούπολη). Αυτή είναι χτισμένη στο πόδι ενός απόκρημνου βουνού (Παπίκιο όρος) και περιτριγυρίζεται από εύφορη πεδιάδα. Έχει τετράγωνο σχήμα και είναι λιθόχτιστη. Την κυρίευσε ο Σουλεϊμάν Πασάς γιος του Ορχάν Γκαζί. Κατά την εκπόρθηση της γκρεμίστηκε ένα μέρος της. Σήμερα εξακολουθεί να είναι κατεστραμμένη, έχει μέσα μερικά καλύβια που χρησιμεύουν για χειμαδιά. Από εκεί προχωρήσαμε και μέσω Γιασίκιοϊ (Ίασμος) και Μπαμπαλί (Διαλαμπή) φτάσαμε στο φρούριο Μπουρού (Αναστασιούπολη). Αυτό το φρούριο πριν υποταχθεί τελικά στο Ισλάμ (στα χρόνια του Ορχάν Γκαζί) από τον στρατηγό Εβρενός Μπέι, το φρούριο πέρασε από την ηγεμονία πολλών αρχόντων. Σήμερα είναι αποθήκη του Βακουφιού της πόλης Γκαζί Μουρατί του Καζά της Κομοτηνής. Εκεί μαζεύονται όλα τα δοσίματα του Βακουφιού και γίνεται και κάθε αλισβερίσι, όπως η πληρωμή των μισθών των Εμίνιδων, κλπ.

Το φρούριο είναι χτισμένο στις όχθες της παραλίας (της Βιστωνίδας). Είναι πέτρινο και ψηλό. Ένα με ενάμιση πήχες από την επιφάνεια της θάλασσας. Πρέπει να ήταν όμορφο και απόρθητο. Σήμερα πια έχει καταστραφεί σχεδόν. Έχει περιφέρεια εκατό γεωμετρικά βήματα, τετράγωνο σχήμα και δεν περιστοιχίζεται από τάφρο. Μέσα στο φρούριο υπάρχουν πενήντα σπίτια Ελλήνων και πέντε μαγαζιά. Τίποτε άλλο. Έχει δύο πύλες η μια στραμμένη νότια προς την πλευρά της παραλίας και η άλλη δυτικά προς την Ξάνθη.

Ως συνέχεια του Φρουρίου εκτείνεται προς το βορά το μοναδικό τείχος του. Από εκεί μέχρι τα βουνά το μάκρος του είναι περίπου μια ώρα. Κατά μήκος του τείχους δεν μπορεί να περάσει τίποτα ούτε άνθρωπος, ούτε καραβάνι. Μοναδικό πέρασμα η παραλιακή πύλη απ' την οποία εισπράττανε διόδια και τελωνειακά τέλη. Και σήμερα ακόμη μπορεί κανείς να δει τα ίχνη του τελωνείου. Μπροστά στο φρούριο υπάρχει η Βιστωνίδα λίμνη στην οποία αλιεύονται άπειρα είδη ψαριών. Το φυσικό αυτό ιχθυοτροφείο είναι κρατική υπηρεσία και ο διευθυντής του έχει στις διαταγές του εκατό στρατιώτες. Τα κέρδη από το πούλημα των ψαριών καταβάλλονται από τον μουνταβελή (υπεύθυνο) του Βακουφίου στο Βακουφικό ταμείο και αποτελούν ένα από τα κυριότερα έσοδα του. Συνεχίζοντας την πορεία μας φτάσαμε στην Γεννισέα".

Αυτή είναι η περιγραφή της περιήγησης του Εβλιά Τσελιμπί στην Ροδόπη. Στην περιγραφή του αυτή μας ενημερώνει και για πολλά άλλα στοιχεία, φανταστικά, υπερβολικά και παράλογα. Επίσης γεμάτα μίσος για τους κιπτή και τους τισγγάνους τα οποία δεν θεώρησα σωστό να σας τα δημοσιοποιήσω.

Πηγές
Αντώνης Λιάπης, διδάκτωρ Κοινωνιολογίας
Νίκος Χειλαδάκης - Εβλιά Τσιλιμπί Ταξίδι στην Ελλάδα Εκδόσεις "Εκάτη"