Το ολέθριο πέρασμα του Γαζή Εβρενός Πασά από την Κομοτηνή

Καταστροφικό ήταν το πέρασμα του Γαζή Εβρενός πασά από την περιοχή μας τον 14ο αιώνα μ.Χ. που άλλαξε την μορφή της πόλης σκορπίζοντας μεν την καταστροφή αλλά και προικίζοντας την με οθωμανικά μνημεία ορισμένα διασώζονται μέχρι σήμερα.

Ο Γαζής Εβρενός πασάς γεννήθηκε το 1288 στο Παλαιόκαστρο (Μπαλίκεσιρ). Ήταν εξισλαμισμένος χριστιανός, πιθανόν ηπειρώτικης καταγωγής, από την οικογένεια των Βρανάδων, γι' αυτό ήταν γνωστός και με το όνομα Βρανέζης, Βρινέζης, Εβρενός, Αβρανέζης. Ωστόσο επειδή ήταν ο κύριος κατακτητής των Βαλκανίων του έδωσαν το τιμητικό όνομα (Γαζής) αραβικής προέλευσης που αναφέρεται σε αυτόν που αγωνίζεται κατά των απίστων και σημαίνει ο "νικητής, ο τροπαιοφόρος". Αυτός ήταν στρατηγός τεσσάρων σουλτάνων του Ορχάν, του Βαγιαζήτ Α', του Μωάμεθ Α' και του Μουράτ Α'.

Πριν αλλαξοπιστήσει ο Εβρενός ήταν διοικητής της Βυζαντινής Προύσσς. Εκεί διαπραγματεύτηκε με τον επίσης Έλληνα στην υπηρεσία του σουλτάνου Ορχάν Κιοσέ Μιχάλ την παράδοση της πόλης στους Οθωμανούς. Έτσι το 1361 ο Εβρενός πασά ξεκίνησε από τα Ύψαλα, μια μικρή πόλη που βρίσκεται 5 χιλιόμετρα μετά το τελωνείο των Κήπων μέσα στην Τουρκία, σταλμένος από τον σουλτάνο Μουράτ Α' με σκοπό να κατακτήσει την Θεσσαλονίκη, κατακτώντας όμως και όλες τις πόλεις που συναντούσε μπροστά του. Έτσι το 1362-63 κατέλαβε την Κομοτηνή και όλη την Ροδόπη, εγκαθιδρύοντας την οθωμανική κυριαρχία η οποία επρόκειτο να διαρκέσει 560 χρόνια περίπου.

Η διαδικασία αλλαγής του εθνικού χαρακτήρα της Κομοτηνής δεν ήταν εύκολη ούτε και σύντομη, όπως αναφέρουν τα γραπτά των Οθωμανών. Σύμφωνα δε με ένα γραπτό τους το 1530, 200 χρόνια περίπου μετά την κατάκτηση, στην πόλη λειτουργεί μόνο ένα τζαμί του Γαζή Εβρενός και λίγα μετζίτια (μουσουλμανικά φροντιστήρια).

Ο Γαζή Εβρενός όταν κατέλαβε την πόλη εγκατέστησε και ορισμένους Οθωμανούς εδώ. Επειδή όμως ο Οθωμανοί καταπιέζανε πάρα πολύ τους Έλληνες, πολλοί από αυτούς φύγανε σε μια περιοχή 22 χιλιόμετρα έξω από την Άρτα όπου ίδρυσαν ένα χωριό με το όνομα Κουμουτζάδες ή Κουμτζάδες.

Το όνομα του οικισμού αυτού είναι η απόδειξη ότι Γκιουμουτζίνα που λένε την Κομοτηνή οι μουσουλμάνοι είναι καθαρά ελληνική ονομασία και όχι οθωμανική. Το 1927 άλλαξαν το όνομα του οικισμού των Κουμουτζάδων σε Αμμότοπος όπως ονομάζεται μέχρι σήμερα. Το 1449 όταν πλησιάζανε οι Οθωμανοί στην Άρτα οι κάτοικοι των Κουμουτζάδων κατέφυγαν εκ νέου στην Πελοπόννησο ιδρύοντας νέο οικισμό με το όνομα Βέρβιτσα. Μετά από 9 χρόνια καταλείφθηκε και αυτή η περιοχή από τον Μωάμεθ τον Πορθητή.

Η Βέρβιτσα αργότερα ονομάστηκε Τρόπαια και ανήκει στο νομό Αρκαδίας. Το 1821 πολλοί από αυτούς τους Κομοτηναίους ακολούθησαν τον Κολοκοτρώνη και άλλους οπλαρχηγούς. Εκκρεμεί ακόμη επιστολή μου την 30-6-2017 μέσω της εφημερίδας "Χρόνος" στον Δήμο Κομοτηνής να κάνει πρόταση αδελφοποίησης στους δύο αυτούς οικισμούς, όπου υπάρχουν ακόμη απόγονοί μας που φέρουν επώνυμα όμοια με πολλών Κομοτηναίων.

Μετά λοιπόν την τοποθέτηση πολλών Οθωμανών στην Κομοτηνή, η πόλη αποτέλεσε την πρώτη έδρα του Εβρενός Μπέη. Έδωσε εντολή και χτίσανε δημόσια κτήρια, παίρνοντας μάλιστα και πολλά οικοδομικά υλικά από το κάστρο της πόλης. Τα κτίρια αυτά δε τα χτίσανε με βυζαντινή τεχνική όπως συνηθιζόταν στα πρώτα οθωμανικά κτίσματα. Έτσι χτίστηκαν τα χαμάμ (λουτρά) που ερείπια του σώζονταν μέχρι το 1970, οπότε και γκρεμίστηκαν και στην θέση τους ο Δήμος Κομοτηνής έχτισε το Α' ΚΑΠΗ. Επίσης χτίστηκε το Ιμαρέτ (Πτωχοκομείο), ένα οικοδόμημα με τρεις χώρους. Το κτίριο είναι κτισμένο το 1370-1380, είναι δε ένα από τα αρχαιότερα οθωμανικά μνημεία της Ευρώπης. Το Ιμαρέτ αποτελούσε τόπο συγκέντρωσης και ορμητήριο των αχήδων, που λόγω των εξαιρετικών τους ικανοτήτων, είχαν επιφορτισθεί από τους σουλτάνους Μουράτ Α' και Βαγιαζήτ Α' με την διεκπεραίωση του προγράμματος εξισλαμισμού της Θράκης στην πρώιμη οθωμανική περίοδο. Από το 1999 το Ιμαρέτ λειτουργεί ως εκκλησιαστικό μουσείο.

Το Ιμαρέτ έχει συνδεθεί με τοπικές παραδόσεις των Κομοτηναίων για ύπαρξη βυζαντινού ναού της Αγίας Σοφίας στην συγκεκριμένη θέση. Κατά την αναπαλαίωση του κτιρίου εξωτερικά στη νότια πλευρά του από την οδό Βενιζέλου ανευρέθη σε τετράγωνη εσοχή εντοιχισμένη μαρμάρινη κεφαλή γυναικείας μορφής. Στο σημείο έχει τοποθετηθεί τώρα αντίγραφό της.

Ο Γαζή Εβρενός έχτισε επίσης και το Εσκί Τζαμί (παλαιό τζαμί) κοντά στο Πτωχοκομείο το οποίο μάλιστα επικοινωνούσε με αυτό με διάδρομο. Κατάλοιπο του υπάρχει μέσα στο παλαιό παγοποιείο του Ιωακειμίδη. Το Εσκί Τζαμί πρωτοιδρύθηκε από τον Γαζή Εβρενός ως μετζίτ, πήρε την σημερινή του μορφή μετά από τρεις επεκτάσεις. Σύμφωνα όμως με οθωμανική απογραφή της Αδριανούπολης το 1892 στο τζαμί υπήρχε επιγραφή σε μη οθωμανική γλώσσα οπότε πιθανολογείται και επαληθεύεται ότι εκεί που ίδρυσε ο Εβρενός το Μετζίτ και αργότερα τζαμί καθώς επίσης και στο Πτωχοκομείο όντως υπήρχε αυτός ο βυζαντινός ναός που έμεινε στην μνήμη των χριστιανών.

Οι Βούλγαροι την δεκαετία του 1910 μετέτρεψαν το Εσκί Τζαμί σε εκκλησία και κατέστρεψαν μέρος του μιναρέ μέχρι τον εξώστη (σεριφιέ). Το τέμενος επιστράφηκε στους μουσουλμάνους κατά το 1919-1920 όταν η Θράκη ήταν γαλλικό προτεκτοράτο υπό τον διοικητή της Θράκης Σαρπύ.

Τότε οικοδομήθηκε ο κατεδαφισμένος μιναρές με τους δύο εξώστες. Το 2011 ολοκληρώθηκε η εξωτερική ανακαίνιση του τεμένους. Πριν πολλά χρόνια όταν έξυνα ελαιοχρωματιστές εσωτερικά τους τοίχους του τεμένους διαπίστωσαν ότι σε κάποια σημεία υπήρχαν απομεινάρια τοιχογραφιών αγίων, άγνωστο βέβαια είναι αν αμέσως σκεπάστηκαν με χρώμα ή ξύθηκαν και καταστράφηκαν. Αν όντως υπήρχαν βέβαια αυτές οι τοιχογραφίες προέρχονταν από την περίοδο που οι Βούλγαροι είχαν μετατρέψει το τέμενος σε ιερό ναό.

Το Εσκί Τζαμί βρίσκεται απέναντι από την Δημοτική Αγορά της Κομοτηνής.

Το χωριό Έβρενος που βρίσκεται στην περιοχή των Σαπών και κατοικείται από χριστιανούς και μουσουλμάνους πιθανόν πήρε το όνομά του από τον Γαζή Αχμέτ Εβρενός. Δεν υπάρχουν όμως στοιχεία για την ονοματοθεσία του οικισμού. 

Μετά την Κομοτηνή ο Γαζή Εβρενός κατέλαβε όλη την Θράκη, Μακεδονία και το 1385 εγκατέστησε το στρατηγείο του στην πόλη των Γιαννιτσών για να εξορμεί κατά των Βυζαντινών και των άλλων ηγεμόνων της Βλαχίας και της Πελοποννήσου. Όπως λένε, βέβαια πολύ απίθανο, πέθανε σε ηλικία 129 ετών. Το γεγονός ότι ετάφη στα Γιαννιτσά θεωρούνταν από τους μουσουλμάνους ως ιερή πόλη και τόπος προσκυνήματος. Προς τιμή του όταν απεβίωσε ο Γαζής Εβρενός οι Οθωμανοί ανήγειραν μαυσωλείο πάνω από τον τάφο του.

Σήμερα στο Μαυσωλείο εκτίθεται μαρμάρινη ενεπίγραφη πλάκα όπου μας αναφέρει και την ακριβή χρονολογία του θανάτου του, Τετάρτη 17 Νοεμβρίου 1417. Το Μαυσωλείο χρησιμοποιείται σήμερα από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας ως χώρος εκθέσεως, ο χώρος του οικήματος είναι 270 τ.μ.

Ένας απόγονος του Γαζή Εβρενός που ζει στην Τουρκία ο Οζέρ Γαζή Εβρενόσογλου 16ης γενιάς, πριν λίγα χρόνια ακολούθησε την διαδρομή που έκανε ο πρόγονός του πριν 600 χρόνια και αφού πέρασε και από την Κομοτηνή έφτασε στα Γιαννιτσά όπου επισκέφτηκε το Μαυσωλείο του. Επίσης επισκέφτηκε και τον δήμαρχο Γιαννιτσών και τον ενημέρωσε ότι ο παππούς του ο Σαμπρή Εβρενόσογλου γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη το 1910, όπου παντρεύτηκε την κόρη του τότε δημάρχου Θεσσαλονίκης Τεβρίν Μπέη.

Η οικογένεια του Γαζή Εβρενός ήταν η μοναδική οικογένεια της οθωμανικής ιστορίας που την καθιστούσαν ισότιμα με την αυτοκρατορική. Οι υπηρεσίες του δε αμείφθηκαν από τους 4 σουλτάνους που υπηρέτησε με πλούσιες δωρεές, κυρίως αχανή κτήματα στην Μακεδονία και στην Βουλγαρία. Ο Γαζή Εβρενός έχει χτίσει τεκέδες σε πολλά μέρη όπως στην Νάουσα και στα Ιωάννινα πάνω στο ναό της Αγίας Τριάδος.
Το 2014 στο Ωραίο Ξάνθης έγιναν τα εγκαίνια βιβλιοθήκης στο όνομά του.

Στην εκδήλωση που διοργανώθηκε, το παρόν τους έδωσαν μεταξύ των άλλων ο ψευτομουφτής της Ξάνθης Αχμέτ Μετέ, ο Τούρκος πρόξενος, στελέχη του κόμματος D.E.B. και πολλοί άλλοι.

Οι βυζαντινοί ιστορικοί τον χαρακτηρίζουν με ιδιαίτερα αρνητικό τρόπο, ενώ ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β' αναφέρει σε γραπτό του έργο το 1409 ότι ο Εβρενός ήταν αιμοβόρος με "απαράμιλλη" έχθρα για τους χριστιανούς. Αυτόν λοιπόν τον αιμοβόρο για τους χριστιανούς Οθωμανό τιμήσανε στο Ωραίο. Θα μπορούσαν άραγε οι μειονοτικοί  Έλληνες που ζουν στην Κωνσταντινούπολη να ανοίξουν μια βιβλιοθήκη και να την ονομάσουν βιβλιοθήκη του "Θεόδωρου Κολοκοτρώνη" ή του "Νικηταρά του Τουρκοφάγου";