Πρωτάτο: Το χωριό του κάμπου των Σαπών

Το Πρωτάτο είναι οικισμός της επαρχίας Σαπών. Είναι μικτό χωριό από χριστιανούς και μουσουλμάνους. Βρίσκεται σε υψόμετρο 29 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Η οθωμανική του ονομασία είναι Τσερμπάσκιοϊ (το χωριό των αρχηγών). Στο χωριό αυτό κατοικούσαν Οθωμανοί. Μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων εγκαταστάθηκαν στο χωριό μόνιμα και βουλγαρόφωνοι από το καμένο από τους Βασιβοζούκους Τσέτες χωριό Μοναστήρι που βρίσκεται κοντά στον Κέχρο.

Ήταν 61 οικογένειες των 238 ατόμων που γλύτωσαν την σφαγή. Εδώ αγόρασαν γη και σπίτια από τους μουσουλμάνους. Έζησαν στο Πρωτάτο μέχρι μετά το 1922 που έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στην Βουλγαρία με την ανταλλαγή των πληθυσμών και των συμφωνία Μολλώφ και Καφαντάρη. Το 1920 από την Επιτροπή Ονοματοθεσίας Οικισμών μετονομάσθηκε από Τσερμπάσκιοϊ σε Πρωτάτο όπως και το γειτονικό χωριό Άμφια, ονομασίες παρμένες από την χριστιανική θρησκεία.

Το 1922 οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εδώ προέρχονται σχεδόν όλοι από την Αν. Θράκη, οι περισσότεροι από το Καλόδενδρο Μυριόφυτων και λίγοι από το Νεοχώριο, το Παλαμούτ Γάνου Χώρας, το Δουλούκιοϊ, το Δόγατζη, το Καβατζίκ, την Μηλιά, το Αϊβαλί, τις Σοφίδες της Βιζύης, το Γενήκιοϊ της Χαλκηδόνας, την Νιγδή Ικονίου, την Τυρολόη και την Κίο Νίκαιας. Τα Γανόχωρα που ανήκαν ορισμένα από τα ανωτέρω χωριά ήταν στην περιοχή του Ιερού Όρους.

Στα βυζαντινά χρόνια η περιοχή αυτή παρουσίασε μεγάλη ακμή. Η χαριστική όμως βολή, ήλθε το 1354 που καταλήφθηκαν από τους Οθωμανούς και έτσι ήλθε η ερήμωση σχεδόν ολόκληρης της Θράκης. Μετά το 1878 οι κάτοικοι πολλών χωριών της Αν. Θράκης εκδιώχθηκαν από τα χωριά τους και έκτισαν νέα στην δυτική πλευρά του Ιερού Όρους μεταξύ των οποίων και το Καλόδενδρο, το Νεοχώρι, το Παλαμούτ και άλλα. Στα ορεινά αλλά ελληνόφωνα αυτά χωριά οι κάτοικοί τους απέκτησαν τραχύ χαρακτήρα και βαριά προφορά.

Ήταν σταθεροί, πεισματάρηδες και πολύ εργατικοί, οι δε γυναίκες τους ασχολούνταν κυρίως με την υφαντική τέχνη. Το 1913 που άρχισε ο φρικτός εκείνος διωγμός των Ελλήνων της Αν. Θράκης που κράτησε καθ’ όλη την διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, υπέστησαν πολλά δεινά, βιασμούς γυναικών, καταπιέσεις, τρομοκρατία και άλλα.

Το 1920 όταν απελευθερώθηκε η Αν. Θράκη από τον ελληνικό στρατό το Καλόδενδρο (Γιαγάτς) είχε 174 κατοίκους και το Νεοχώρι (Γενίκιοϊ) 367 κατοίκους. Το 1922 όταν παρέδωσε αμαχητί την Αν. Θράκη ο Βενιζέλος στους Οθωμανούς ενημερώθηκαν όλοι οι Έλληνες κάτοικοί της να την εγκαταλείψουν. Έτσι και οι κάτοικοι του Καλόδενδρου που εγκαταστάθηκαν στο Πρωτάτο μετά από ορισμένες περιπέτειες και αφού πέρασαν τον Έβρο ποταμό έστειλαν μια μικρή ομάδα χωρικών υπό τον Αργύριο Μπαχτσεβάνη να ψάξει για μέρος που θα εγκατασταθούν. Η Επιτροπή αυτή διάλεξε αυτό το μέρος λόγω του ότι ήταν ένα πεδινό και εύπορο μέρος κατάλληλο ειδικά για κηπευτικά.

Από το Καλόδενδρο Μυριόφυτου εγκαταστάθηκαν οι εξής: Αναγνωστίδης Αργύριος Αναγν., Αναγνωστίδης Αθανάσιος εγγον. Αργυρίου, Αναγνωστίδου Μαρία εγγον. Αργυρίου, Αφρατίνα Χρυσομάλλη Π. γεν. Πασχάλη Χρ., Βαχτσεβάνης Θεόδωρος Δημ., Γιαγατζής ή Ιωάννου Ζαχαρίας, Καϊμακάμης Ανδρέας Ευστράτιος, Καλπάνης Φώτιος Κ., Κατρανίτσα Παναγιώτα χήρα Σωτ., Κατρανίτσα Ευδοξία συζ. Ιωάννη γεν. Μπουρούδη, Κατρανίτσα Αθανάσιος Σωτ., Κατρανίτσα Ευγενία Σωτ., Κατρανίτσα Αικατερίνη Σωτ., Κατρανίτσας Ιωάννης Ζαχ., Κατρανίτσας Αθανάσιος Ιωανν., Κατρανίτσας Δημήτριος Σωτ., Κεχαγιά Αγαπούλα συζ. Μαλαματά γεν. Χρυσομάλλη, Κεχαγιά Σοφία μήτηρ Ιωάννου, Κεχαγιάς Ιωάννης γραμμ., Κεχαγιάς ή Χρυστοδούλου Καλαμάτας, Κοτζάς ή Καμτσάς Παναγιώτης Νικ., Κυργιάκος Κωνσταντίνος αδελφός Νικολάου, Κυριακού Νικόλαος Αντ., Κυριακού Στεριανούλα αδελφή Νικολάου, Κυριακού Σουλτάνα αδελφή Νικολάου, Κυριακού Κυριάκος αδελφός Νικολάου, Λεμονιάρης Αναγνώστης Παν., Μπαχτσεβάνης Ανέστης Αργύριος, Μπαχτσεβάνης Δημήτριος Αργυρ., Μπαχτσεβάνη Ματένια χήρα Αλεξ., Μπαχτσεβάνη Κρουσταλλένια χήρα Αθαν., Μπαχτσεβάνη Κρουσταλλένια συζ. Θεοδώρου, Μπαχτσεβάνη Αγαθή Παναγιώτης, Μπαχτσεβάνη ή Μουχτάρη Παναγιώτα συζ. Στρατηγάκη, Μπαχτσεβάνης Δημήτριος Αλεξ., Μπαχτσεβάνης Παναγιώτης Αργ., Μπαχτσεβάνης Αργύριος Δημ., Μπαχτσεβάνης Ευστράτιος Αλέξιος, Μπαχτσεβάνης Αθανάσιος γιος Ελένης χήρας Γεωργίου, Μπαχτσεβάνης ή Μουχτάρης Γεώργιος Αλεξ., Ξαθαλάς Κωνσταντίνος Π., Παναγιώτου Παναγιώτσα εγγονή Μαλαματά, Παπαδόπουλος Παναγιώτης Αναγ., Παπάζογλου Αναγνώστης Παν., Παπάζογλου ή Θεοδώρου Καφενια, Πρίμη Σαχαρένια συζ. Νικολάου γεν. Γ. Ζαχαρίου, Στρατηγάκη Ελένη χήρα Βασ., Στρατηγάκη Αναστασία Διαμαντής, Στρατηγάκη Ποπούλα Βασ., Στρατηγάκη Ζωγραφιά Βασ., Στρατηγάκης ή Καϊμακάκης Ευστράτιος, Χρυσομάλλη Φραγκούλα Π., Χρυσομάλλης Αθανάσιος Π.

Από το Νεοχώριον Μυριόφυτου οι: Δήμου Ζόπη πεθερά Σπαθάρη Γ., Ιωάννου Ελένη συζ. Ζαχαρία γεν. Τσολάκη, Σαράφης Δημήτριος Γ., Τσολάκη Μαρία Μήτρος πρόγονη Ζ. Ιωάννη και Τσολάκης Ανδρέας Μήτρος πρόγονος Ζ. Ιωάννου.

Καθώς και: Ζαχαρίας Φώτιος Ζαχαρίας Δουλούκιοϊ Ηράκλειας, Κεχαγιάς Κυριάκος Χρυσ. Παλαμούτ - Γάνου & Χώρας, Κουρτέση Παναγιώτα Απόστολος Αϊβαλή - Βιζύης, Κώλα Αγγελική Γεώργιος γεν. Λαμπίδου Δόγαντζη Ηράκλειας, Κώνστας Γεώργιος Δημ. Παλαμούτ - Γάνου & Χώρας, Κώστογλου Δημήτριος Παλαμούτ - Γάνου & Χώρας, Μακρής Αθανάσιος Σταύρος Αϊβαλή - Βιζύης, Μαρκοπούλου Μαρία Βασίλειος Κάτω Νεοχώριο - Χαλκηδόνας, Μπαχτσεβάνη Ευανθία Δημήτριος γεν. Θυμνάκη Αθ. Καβατζίκ - Ηράκλειας, Μπαχτσεβάνη Ελένη Δημήτριος γεν. Πασχαλίδου Μ. Σοφίδες - Βιζύης, Μπουτούρογλου ή Μπουτουρόπουλος Δημήτριος Νικ. Γεννήκιοϊ Κάτω Χαλκηδόνας, Παπαδοπούλου Μαγδαληνή Θεόδωρος Αϊβαλή Αδριανουπόλεως, Παπάζογλου Πουπούλα χήρα Δημ. Παλαμούτ - Γάνου & Χώρας, Παπάζογλου Νικόλαος Δημ. Παλαμούτ - Γάνου & Χώρας, Παυλίδης Χαράλαμπος Παύλος Νίγλη - Ικονίου, Πρίμος Νικόλαος Στεφ. Τυρολόη - Τυρολόης, Σίμου Κωνσταντινιά χήρα Αναγνώστου Παλαμούτ - Γάνου & Χώρας, Στολιάρης Γεώργιος Κων. Κίος - Νίκαιας, Φουντουκίδης Βλάσιος Γ. Μηλιώ Γάνου & Χώρας. 

Επίσης εγκαταστάθηκαν οι οικογένειες του Αναγνώστη Γλυκερά, του Γεώργιου Σπαθάρα, της Στρατηγούλας Αγοραστής και του Λυμπέρη.

Στο χωριό αυτό κατοικούσαν ήδη μουσουλμάνοι και Βουλγαρόφωνοι. Οι Βουλγαρόφωνοι ετοιμαζόταν να φύγουν για την Βουλγαρία. Έτσι οι Έλληνες πρόσφυγες για λίγο καιρό έμειναν σε σκηνές, άλλοι σε κούφια αιωνόβια πλατάνια και άλλοι σε σπίτια Βουλγαρόφωνων που τα αγόρασαν. Μεταξύ αυτών και ο Αργύριος Μπαχτσεβάνης που έκανε ανταλλαγή με τους βουλγαρόφωνους δίνοντας τους τα άλογά του και μερικές χρυσές λίρες παίρνοντας ορισμένα από τα σπίτια τους για τα παιδιά του. Οι υπόλοιποι κάτοικοι που εγκαταστάθηκαν στο χωριό αφού του δόθηκαν οικόπεδα από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, έκτισαν τα σπίτια τους βοηθώντας ο ένας τον άλλον φτιάχνοντας πλιθιά από ζυμωμένο πυλό με νερό και άχυρο. Σε κάθε σπίτι έφτιαξαν και από μια τουλούμπα μια και το νερό το έβρισκαν σε πολύ μικρό βάθος.

Σε λίγο τους μοίρασαν σύμφωνα με τα μέλη της οικογένειας που είχαν και τα ανάλογα στρέμματα. Στο χωριό υπήρχε ήδη μια εκκλησία της Αγίας Τριάδας κτισμένη με πλιθιά που ήταν ετοιμόρροπη. Την γκρέμισαν και έκτισαν παραδίπλα μια νέα εκκλησία αφιερωμένη πάλι στην Αγία Τριάδα. Μετά από χρόνια πρόσθεσαν τον πρόναο και το καμπαναριό. Το 2020 έγινε πάλι ανακαίνιση του ναού με την οικονομική συνδρομή των κατοίκων του χωριού και της μητρόπολής μας. Έτσι στις 12 Αυγούστου το 2020 έγιναν τα θυρανοίξια από τον Μητροπολίτη μας κ.κ. Παντελεήμων.

Ο πρώτος εφημέριος του χωριού ήταν ο Εξαμιλιώτης Αθανάσιος που είχε έλθει ως ιερέας από την Αν. Θράκη. Μετά από αυτόν ιερείς στο χωριό ήταν ο Σκοπιανός Θεόδωρος, ο Καϊμακάμης Αθανάσιος και ο Μουτζουρίδης Χρήστος. Σήμερα εφημέριος του χωριού είναι ο ιερομόναχος Ειρηναίος Σιναμίδης. Μεγάλο ήταν το πανηγύρι που γινόταν κάθε χρόνο και διαρκούσε τρείς μέρες όπου συμμετείχαν πολλοί κάτοικοι και από τα γύρω χωριά ερχόμενοι με τα κάρα και τις οικογένειές τους. Στο πανηγύρι αυτό τα αγόρια και τα κορίτσια του χωριού έδιναν μεγάλο βάρος ράβοντας οπωσδήποτε κάθε χρόνο καινούρια ρούχα. Οι χωρικοί μαζί με την Εκκλησία έκτισαν και το σχολείο που κάποια φορά ξεπέρασε και τους 70 μαθητές, δυστυχώς, το 2003 το σχολείο έκλεισε λόγω έλλειψης μαθητών.

Στα πρώτα χρόνια οι πρόσφυγες είχαν επαφές μόνο με αυτούς που είχαν την ίδια καταγωγή, σιγά - σιγά όμως άρχισαν να παντρεύονται μεταξύ τους και έσπασε ο πάγος. 

Κατά την βουλγαρική κατοχή του 1941-1944 οι Βούλγαροι έποικοι πήρανε τα χωράφια των χριστιανών Ελλήνων αφήνοντάς τους μόνο ένα μικρό ποσοστό, όπως και τα σπίτια τους αναγκάζοντας τους να μένουν 2-3 οικογένειες μαζί. Το γνωστό βουλγάρικο ξύλο ήταν επί καθημερινής βάσεως. Την περίοδο του Εμφυλίου ορισμένες οικογένειες έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στην Κομοτηνή. 

Στο Πρωτάτο επίσης εγκαταστάθηκαν σταδιακά και 32 οικογένειες Σαρακατσάνων από 12 σόγια τα οποία είναι τα εξής: 1) Ζιώγας, 2) Καζάκος, 3) Γκόγκος, 4) Ζαχαρής, 5) Μπαμπαλής, 6) Καραλής, 7) Τσαούσης, 8) Λαφτσής, 9) Μούρος, 10) Ρούφος, 11) Μπόνιας, 12) Κατής, 13) Καπούλας.

Δικό τους Τσελιγκάτο είχαν παλιότερα οι Καραλέοι με Τσέλιγκα τον Γιώργο Καράλη. Το Τσελιγκάτο τους προερχόμενο από την Βουλγαρία έζησε από το 1922 μέχρι το 1952 στον Άβαντα και στην Μαυρόπετρα Αλεξανδρούπολης.

Στο Τσελιγκάτο αυτό συμμετείχαν 6 αδέλφια: Ο Χρήστος, ο Κώστας, ο Γιώργος, ο Δημήτριος, ο Νικόλαος και ο Μπλαντένης, καθώς και άλλοι που ήταν μαζί τους χειμώνα - καλοκαίρι. Το Τσελιγκάτο αυτό είχε 5.000 πρόβατα και 200 άλογα. Τσελιγκάτο ακόμη είχαν και οι Καζακέοι με Τσέλιγκα τον Κώστα Καζάκο.

Τα σόγια που το αποτελούσαν ήλθαν από την Βουλγαρία το 1957. Ήταν 3 αδέλφια της οικογένειας Καζακέων. Ακόμη ήταν ο Τσαούσης Γεώργιος, ο Νάστος Κωνσταντίνος, ο Γκουντής Αλέξης, οι Μπουρδουνέοι και άλλοι. 

Εκτός από τις οικογένειες Καζάκου, οι υπόλοιποι και οι οικογένειες Μπαμπαλή ήταν όλοι μαζί γύρω στις 30 οικογένειες με 8.000 πρόβατα και 300 άλογα. 

Έξω από το χωριό δίπλα στη διασταύρωση προς τις Σάπες ο Πασχαλινός Γιώργος (Καρτάλης) άνοιξε μια τουλούμπα και έκτισε μια παράγκα επειδή από εκεί περνούσαν τα λεωφορεία και οι κάτοικοι των γύρω χωριών. Στο ίδιο σημείο αργότερα έκτισε ένα κέντρο διασκεδάσεως "Ο Παράδεισος" ο Γιώργος Σφύρλας. Η λεγόμενη "Βόλτα" γινόταν από την πλατεία του χωριού μέχρι την εκκλησία κάθε μέρα από κορίτσια και αγόρια. Όταν τέλειωνε η "βόλτα" μαζευόταν όλοι στην αυλή του σχολείου όπου με την συνοδεία γραμμοφώνου και ακορντεόν που έπαιζε ο Γιώργος Μπαξεβάνης χόρευαν.

Στα Θεοφάνεια τον σταυρό τον έριχνε ο ιερέας στον Λίσσο ποταμό που μέχρι το 1967 περνούσε ενδιάμεσα Πρωτάτου και Άμφια, την ίδια ώρα έριχνε το σταυρό στον ίδιο σημείο και ο ιερέας των Αμφίων, τότε οι νέοι των δύο χωριών βουτούσαν να πάρουν ο ένας τον σταυρό του άλλου χωριού.

Τον Λίσσο ποταμό που μέχρι το 1967 υπέφερε ο κόσμος όταν πλημμύριζε του αλλάξανε την ροή και την μετέφεραν από την δυτική πλευρά του χωριού στην ανατολική, χαράζοντας ένα νέο ποτάμι. Τότε ήταν που με την νέα ροή του νερού εμφανίστηκαν σε κάποια σημεία αρχαϊκά ελληνικά θεμέλια οικισμών που είχαν σκεπαστεί από τη φερτή λάσπη του ποταμού τα αρχαία χρόνια. Ο Ηρόδοτος μας αναφέρει για τον Λίσσο ότι τα νερά του δεν στάθηκαν αρκετά να ξεδιψάσουν τον πολυάριθμο στρατό και τα ζώα του Ξέρξη όταν ήπιαν το νερό του στερεύοντός τον. 

Γύρω από τα χωριά στα σύνορα των χωραφιών υπάρχουν πολλά αυτοφυή φυτά ινδικής κάνναβης που είναι απομεινάρια από τους Βουλγάρους που τα έσπερναν φτιάχνοντας με αυτά κανάβινα σχοινιά και σάκους. Όλα τα χρόνια οι νέοι με το "λουξ" και με τα πιρούνια έπιαναν ψάρια μπριάνες το βράδυ. Την δεκαετία του 1960 ορισμένοι χωρικοί έφυγαν για εργασία στην Γερμανία, στον Καναδά, στις Η.Π.Α. και αλλού.

Κυνηγοί του χωριού που άφησαν την σφραγίδα τους ήταν ο Χρήστος Καραλής στο αγριογούρουνο που με το ένα χέρι όπλιζε και πυροβολούσε το θήραμα χωρίς ποτέ να το χάσει, όπως και ο Γιαγατσιανός Φώτιος με ειδικότητα στις πάπιες.

Πολλοί νέοι σπούδασαν και έφυγαν από το χωριό. Τα τελευταία χρόνια ο πληθυσμός του χωριού ενισχύθηκε και από λίγες οικογένειες Ελλήνων προερχομένων από την τέως Σοβιετική Ένωση. Σήμερα ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γυναικών με εκδηλώσεις προσπαθεί να κρατήσει τα ήθη και έθιμα του χωριού.

Πηγές
Διονύσης Μαυρογιάννης - 
Οι Σαρακατσάνοι της Θράκης
Γεώργιος Κεραμυδάς - oisapes.mysch.gr
Χρήστος Μπαξεβάνης