Μία ιστορία προσφυγιάς

Χαρτογραφικά, αλλά και φωτογραφικά, αποτυπώνεται η πορεία προς τον χρόνο, από το Σαμάκοβο – Νέο Σιδηροχώρι, μία ιστορία προσφυγιάς. Τα εγκαίνια της φωτογραφικής – χαρτογραφικής έκθεσης του Συλλόγου Εβριτών Ν. Ροδόπης σε συνεργασία με τον Μορφωτικό Όμιλο Νέου Σιδηροχωρίου, πραγματοποιήθηκαν στο Στρατιωτικό Μουσείο Κομοτηνής την Παρασκευή 10 Φεβρουαρίου 2017. Στην εκδήλωση, με κεντρικό ομιλητή τον αρχιτέκτονα μηχανικό Κωνσταντίνο Κατσιμίγα, παραβρέθηκαν ο δήμαρχος Κομοτηνής, Γιώργος Πετρίδης, ο αντιδήμαρχος Κομοτηνής, Νίκος Σωτηρακόπουλος, ο μητροπολίτης Μαρωνείας και Κομοτηνής, κ. Παντελεήμων και πολλοί συμπολίτες μας. Στην εκδήλωση ο ομιλητής Κώστας Κατσιμίγας παρουσίασε εν συντομία την ιστορία του οικισμού που απέκτησε διαδοχικά τα ονόματα Σαμόκοβο, Σαμάκοβο, Σαμακόβι, Ντεμίρκιοι, Σιδηροχώρι. Ο οικισμός δημιουργήθηκε περί το 1550, σε ένα οροπέδιο στην οροσειρά της Στράντζας στην Αν. Θράκη, 25 χιλ. από τα παράλια του Εύξεινου Πόντου, 60 περίπου χιλ ανατολικά των σαράντα Εκκλησιών. Το χωριό δημιουργήθηκε λόγω της ανεύρεσης σημαντικών κοιτασμάτων εξαιρετικής ποιότητας σιδήρου. Για τρεις αιώνες το χωριό προόδευε και ευδαιμονούσε και οι κάτοικοι απολάμβαναν πολλών προνομίων. Από τα τέλη του 18ου αιώνα άρχισαν τα προβλήματα με επιδημία πανώλη που κλόνισε τον πληθυσμό ενώ τον πολυτάραχο 19ο αιώνα συνέβησαν πολλά. Κατ αρχήν έγιναν κρατικοποιήσεις στα ορυχεία και τα εργοστάσια. Ωστόσο οι κάτοικοι εξακολουθούσαν να δουλεύουν. Μετά τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, χτίσθηκαν σχολεία και εκκλησίες, όπως το Αρρεναγωγείο, δωρεά του Σαμακοβίτη εμπόρου στο Βουκουρέστι, μεγάλου ευεργέτη Κων/νου Ξενοκράτη.

Το 1977-78, μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο τα εργοστάσια σταδιακά ερήμωσαν και καταστράφηκαν. Τότε οι κάτοικοι άρχισαν να ασχολούνται συστηματικότερα με την υλοτομία και τη παραγωγή ξυλοκάρβουνου εφοδιάζοντας τα ατμόπλοια και την αναπτυσσόμενη νέα βιομηχανία των ατμομηχανών. Όμως τα προβλήματα είχαν αρχίσει. Η Βουλγαρία στην προσπάθεια της να εξαπλωθεί στα κεντρικά βαλκάνια οργάνωσε τα κομιτάτα και αποσπάσματα κομιτατζήδων λεηλάτησαν την περιοχή επιχειρώντας την εκδίωξη των Ελλήνων ή τη βουλγαροποίηση τους. Τα προβλήματα συνεχίστηκαν μέχρι τους βαλκανικούς πολέμους οπότε η Βουλγαρία ηττημένη  περιορίστηκε στα σύνορα της. Στην Τουρκία είχαν ήδη επικρατήσει οι Νεότουρκοι, περιορίζοντας το ρόλο του Σουλτάνου. Οι Νεότουρκοι  αντιλαμβανόμενοι ότι πλέον οι αυτοκρατορίες κατέρρεαν άρχισαν να εφαρμόζουν την ιδέα δημιουργίας εθνικού κράτους και γι’ αυτό προχώρησαν σε εθνοκαθάρσεις. Πρώτα εκδίωξαν τους εναπομείναντες Βούλγαρους και από το 1914 άρχισαν να διώχνουν σταδιακά και τους Έλληνες. Το 1915 ο τοπικός καϊμακάμης Χουσεΐν Απντή με αφορμή ένα ατυχές περιστατικό της δολοφονίας του γιου του νομάρχη Αδριανούπολης και ενός συνοδού του, που έπεσαν σε ενέδρα  ληστών, εξαπέλυσε άγριο διωγμό κατά των Ελλήνων του Σαμακοβίου και των γύρω χωριών και τελικά σφάγιασε με ξιφολόγχες 18 από αυτούς, μεταξύ των οποίων και τον δήμαρχο Περικλή Κιακίδη.

Τέλος πέτυχε την έκδοση απόφασης για τον εκπατρισμό όλων των Σαμακοβιτών, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους και να περιπλανηθούν για τρία χρόνια στα νότια παράλια της Ανατολικής Θράκης αλλά και τη Μικρασία, καταφεύγοντας κυρίως στη Νικομήδεια. Από τη περιπέτεια αυτή πολλοί Σαμακοβίτες έχασαν τη ζωή τους από κακουχίες. Το 1918 μετά το τέλος του πολέμου και την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επέστρεψαν και πάλι στο Σαμάκοβο το οποίο βρήκαν κατεστραμμένο και λεηλατημένο και ξανάχτισαν τη ζωή τους. Το 1920 η περιοχή απελευθερώθηκε και εντάχθηκε στον Ελληνικό Εθνικό κορμό. Ωστόσο η χαρά δεν κράτησε πολύ. Το 1922 μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή οι κάτοικοι του Σαμακοβίου, τότε ήδη Σιδηροχωρίου εγκατέλειψαν και πάλι τις εστίες και αναζήτησαν νέες πατρίδες σε διάφορους τόπους κυρίως της βόρειας Ελλάδας. Μεγάλο μέρος των προσφύγων κατέληξαν στο σημερινό νέο Σιδηροχώρι, 10 χιλ. νότια της Κομοτηνής, όπου εξακολούθησαν να εργάζονται και να αποδεικνύουν ότι γονιδιακά είναι άνθρωποι της δουλειάς και της προκοπής. 

Αναφέρθηκαν και ονόματα οικογενειών από το Σαμάκοβο, όπως καταγράφηκαν από τον Σαμακοβίτη έμπορο Θεόδωρο Κιακίδη, γιο του δολοφονημένου δημάρχου, στο εξαιρετικό βιβλίο του «Ιστορία του Σαμμακοβίου και των πέριξ ελληνικών κοινοτήτων» που εκδόθηκε το 1960 και επανεκδόθηκε το 2015. Εκεί μεταξύ των ονομάτων διακρίνουμε αυτό της οικογένειας Κύρκου που ανέδειξε τον υπουργό αποκατάστασης προσφύγων Μιχάλη Κύρκο και τον γιο του Λεωνίδα, μεγάλο στέλεχος της Αριστεράς, το όνομα Τσάνταλης της γνωστής οικογένειας των μεγάλων Οινοποιών –ποτοποιών της Βόρειας Ελλάδας, καθώς και δεκάδες ονόματα γνωστών επιχειρηματιών, επιστημόνων και αγροτών γνωστών στην ευρύτερη περιοχή της Θράκης.

Στη συνέχεια ο ομιλητής προχώρησε στην παρουσίαση των 12 stands της έκθεσης που περιελάμβανε χάρτες της περιοχής που απεικονίζουν τόσο το παλαιό Σαμάκοβο όσο και τη σημερινή εγκατάσταση στο νέο Σιδηροχώρι Ροδόπης καθώς και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
Η έκθεση αφορά 12 πίνακες:

Ο πρώτος πίνακας που μνημονεύει χρονολογικά την ύπαρξη του Σαμακόβου, ανάγεται στο 1800 και πρόκειται για τον Γεωγραφικό Πίνακα του Άνθιμου Γαζή. Το Σαμακόβι αποτυπώνεται λίγο νοτιότερα της πραγματικής του θέσης σε σχέση πάντα με το λιμάνι της Θυνιάδας (Ινιάδα), που αποτελούσε και το επίνειο της οικονομικής του δραστηριότητας. 

Ο δεύτερος πίνακας φιλοξενεί λεπτομέρεια του χάρτη του Αυστριακού Franz Von Weiss, “Geographische Karte des Osmanischen Reiches” του 1829 που αποτυπώνει το γεωγραφικό ανάγλυφο όλης εκείνης της περιοχής με εξαιρετική λεπτομερή αναφορά, παρουσιάζοντας και τους βασικούς οδικούς άξονες της περιόδου. Ο οικισμός αναγράφεται ως Samokovo.

Στον τρίτο πίνακα εικονίζεται ο ιδιόχειρος χάρτης του Θεοδώρου Κιακίδη στον οποίο αποτυπώνεται η ευρύτερη περιοχή του Σαμμακοβίου. Ο χάρτης συνοδεύει την έκδοση του συγγράμματος του ιδίου «Ιστορία του Σαμμακοβίου και των πέριξ ελληνικών κοινοτήτων» (Πρώτη έκδοση: ΘΡΑΚΙΚΑ, 1960, τόμος 32ος ).. 

Στον τέταρτο πίνακα παρουσιάζονται δύο συνενωμένοι πίνακες από το κολοσσιαίο έργο του  Καισαροβασιλικού Στρατιωτικού - Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Βιέννης που συντάχθηκαν στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Στους χάρτες απεικονίζεται οικισμός με το όνομα Samakov, με ακρίβεια θέσης. Επίσης επισημαίνεται η ύπαρξη ναού αφιερωμένου στον Άγιο Ιωάννη,  καθώς και ορυχείου σιδήρου στα ΒΑ του οικισμού, σημειούμενο με την ένδειξη (Eisenbergwerk). Τα ορυχεία σιδήρου έδωσαν προφανώς και το όνομα στον οικισμό: Σαμακόβι (ελλ.), Малък Самоков (βουλ.), Demirköy (τουρ.), Σιδηροχώρι.

Στον πέμπτο πίνακα παρουσιάζονται φωτογραφίες από το παλιό Σαμακόβι και την Τρουλιά. Μια γενική άποψη, το Ξενοκράτειο Αρρεναγωγείο (Δωρεά του Σαμακοβίτη μεγαλοεπιχειρηματία στο Βουκουρέστι και φιλικού Κων/νου Ξενοκράτη), αρχοντόσπιτα νοικοκυραίων, καθώς και οικογενειακές και αναμνηστικές ομαδικές φωτογραφίες. Σε μια από αυτές απεικονίζονται οι συμμετέχοντες στο μνημόσυνο στη μνήμη των 19 νέων που θανατώθηκαν το 1915 από τους τούρκους για ένα φόνο που ποτέ τους δεν είχαν διαπράξει. 

Στον έκτο πίνακα, παρουσιάζεται λεπτομέρεια από την Ανατολική Θράκη στο Χάρτη της Μεγάλης (Νέας) Ελλάδας που απεικονίζει τη μεγαλύτερη έκταση που απέκτησε ποτέ το Ελληνικό Κράτος από τη σύσταση του το 1830. Ο Χάρτης με τα σύνορα που προέβλεπε η Συνθήκη των Σεβρών, συντάχθηκε επάνω σε παλαιότερα υπόβαθρα από τους Ρ. Κίπερτ και Ο. Μέλχιγκ γνωστών χαρτογράφων της Βιέννης και εκδόθηκε από τον οίκο ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΔΑΚΗ  της Αθήνας. Ο οικισμός αναφέρεται με το όνομα Σαμάκοβον. 

Στον έβδομο πίνακα, ένας σύγχρονος χάρτης δείχνει τις μετακινήσεις των Ελλήνων κατοίκων της Ανατολικής Θράκης, οι οποίοι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και τη συνθήκη της Λωζάνης υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες και τις περιουσίες τους  και να καταφύγουν στην Ελεύθερη Ελλάδα. Η περιοχή του Σιδηροχωρίου, όπως ήταν το νέο όνομα που έδωσαν οι ελληνικές αρχές, ήταν η πρώτη που εκκενώθηκε. Οι κάτοικοι κατευθύνθηκαν  στην Θυνιάδα, όπου παρελήφθησαν από ατμόπλοια, ενώ λιγότεροι μετέβηκαν οδικώς  στις Σαράντα Εκκλησιές για να μετακινηθούν σιδηροδρομικώς. Στις 8 Οκτωβρίου του 1922 το Σιδηροχώρι είχε εκκενωθεί πλήρως. Στις φωτογραφίες εικόνες από τη μετακίνηση των προσφύγων. 

Στον όγδοο πίνακα παραθέτονται φωτογραφίες από τη μετακίνηση των προσφύγων από όλες τις περιοχές, με κάθε μεταφορικό μέσο, θαλάσσιο ή χερσαίο. Αρκετοί από την ανατολική Θράκη, προτίμησαν να κινηθούν μόνοι τους μεταφέροντας και λίγα από τα υπάρχοντα τους με ζωήλατα οχήματα (κυρίως βοϊδάμαξες), μετακινούμενοι σε περιοχές δυτικά του Έβρου ποταμού, προσδοκώντας σε μία πρόσκαιρη προσφυγιά, επιθυμία που έμεινε ανεκπλήρωτη. Η διάβαση του Έβρου γινόταν ή από τη μοναδική γέφυρα στην Αδριανούπολη ή με ελκυόμενες σχεδίες, τα λεγόμενα «σάλια» σε διάφορα σημεία του ποταμού.

Στον ένατο πίνακα παρουσιάζονται τρείς χάρτες της περιοχής, όπου εγκαταστάθηκαν αρκετοί από τους πρόσφυγες προερχόμενοι από το παλιό Σαμακόβι και μετέπειτα Σιδηροχώριον της Ανατολικής Θράκης. Η περιοχή βρίσκεται Νότια της Κομοτηνής στην Ελεύθερη Ελληνική Θράκη. Ο πρώτος χάρτης είναι του Καισαροβασιλικού Στρατιωτικού - Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Βιέννης. Στη θέση του σημερινού οικισμού αναγράφεται το τοπωνύμιο Τζαμπάζ Τσιφλίκ, Λίμνη του Παπά, ενώ υπάρχει και ένδειξη για πηγάδι. Τα ίδια ακριβώς αναγράφονται, με ελληνικούς χαρακτήρες, στον δεύτερο χάρτη που εξέδωσε το λιθογραφείο Κοντογόνη στην Αθήνα και είναι πιστό αντίγραφο του Καισαροβασιλικού. Η έκδοση του Κοντογόνη αν και μνημονεύει την ίδια χρονολογία με τον αρχικό (1914), εικάζεται ότι εκτυπώθηκε μεταγενέστερα διότι η Κομοτηνή αναγράφεται με το όνομα που πήρε το 1921, αλλά σε κάθε περίπτωση πριν την εγκατάσταση προσφύγων, καθόσον δεν εμφανίζονται εποικιστικοί οικισμοί. Στον τρίτο χάρτη της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (ΓΥΣ) του έτους 1934, εμφανίζεται οικισμός με το όνομα Σχοινιά που είναι και το πρώτο όνομα του οικισμού. Πολύ αργότερα, το 1970, ο οικισμός πήρε το σημερινό του όνομα ΝΕΟ ΣΙΔΗΡΟΧΩΡΙΟΝ. 

Ακόμη και σήμερα κάποιοι παλιότεροι, ή και νεώτεροι χάριν αστεϊσμού,  εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τα ονόματα Τζαμπάζ και Σχοινιά, 
Στον δέκατο πίνακα παρουσιάζονται έξι φωτογραφίες από το χωριό στη σημερινή του θέση. Φωτογραφίες με την εκκλησία, το σταθμό Χωροφυλακής, καθώς και ομαδικές, με την ομαδική δουλειά των προκομμένων ανθρώπων που κατασκευάζουν τις νέες εστίες τους, καθώς και με δουλειές στα χωράφια για αποτελεσματικότερη παραγωγή, για την πρόοδο και την ευημερία που σιγά σιγά και με μεθοδικότητα, απέκτησαν και πάλι.

Την έκθεση που θα είναι διαθέσιμη σε επισκέπτες για ένα μήνα, όπως και την παρουσίαση, διοργάνωσαν το Στρατιωτικό Μουσείο Κομοτηνής με τον Σύλλογο Εβριτών Ροδόπης και τον Μορφωτικό Σύλλογο Νέου Σιδηροχωρίου.