Η Βουλγαροκρατία στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (Μέρος Θ’)

1941-1944
Η Βουλγαροκρατία στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, κατά το 1941-1944. Αναφορές ιδιαίτερες στην Κομοτηνή και στο Νομό Ροδόπης. Οι εκτός Ελλάδος αγώνες των Ελλήνων (Ελ Αλαμέιν, Ρίμινι) στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η παρουσίαση των γεγονότων με τη βοήθεια της Ιστορίας, των διαφόρων μορφών της τέχνης, αλλά και με μαρτυρίες, όσων έζησαν τα γεγονότα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11ο - Ο,ΤΙ ΑΠΕΜΕΙΝΕ ΑΠ' ΤΟΥΣ ΕΒΡΑΙΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΜΑΣ
"Η γιαγιά μας είπε για το γέρικο σπίτι, / που έζησε πολέμους, πόνο και αποχαιρετισμούς / και ο πατέρας μου είναι εδώ με μένα, στην Κομοτηνή. / Το γέρικο σπίτι άδειο…". Απόσπασμα από το τραγούδι: "Κομοτηνή", τους στίχους του οποίου έγραψε: Η Μπιλχά Αλμποχέρ, την μουσική συνέθεσε: ο Άβι Αλμποχέρ και ερμήνευσε: ο Μοράν Αλμποχέρ.

Το τραγούδι γράφτηκε από τα μέλη της οικογένειας Αλμποχέρ, που ζούσε στην Κομοτηνή πριν από το ολοκαύτωμα. Το παραπάνω απόσπασμα είναι από το ογκώδες βιβλίο: "Διαβάζοντας την πόλη Κουμουτζηνά \ Γκιουμουλτζίνα / Κομοτηνή (σελ. 697).

Αρκετά στοιχεία για τους Εβραίους της Κομοτηνής αντλούμε από το βιβλίο του εβραϊκής καταγωγής και συμπολίτη μας: Μισέλ Φαΐς με τίτλο: "Αυτοβιογραφία ενός βιβλίου", το οποίο αποδόθηκε και σκηνικά από το ΔΗΠΕΘΕ Κομοτηνής και Πάτρας. Επίσης και ο Θρασύβουλος Παπαστρατής, στο έργο του: Από την Γκιουμουλτζίνα στην Τρεμπλίκα, μας αφηγείται την ιστορία των Εβραίων της Κομοτηνής που δραστηριοποιούνταν από πολύ παλιά στην περιοχή μας.

Και οι δύο συμφωνούν ως προς τον τρόπο σύλληψης και εξόντωσης των Εβραίων τους από τους Βουλγάρους κατακτητές. Συγκεκριμένα διαβάζουμε τα εξής: "Την νύχτα της 3ης προς 4η Μαρτίου 1943, στις 3 η ώρα τα μεσάνυχτα, με το θερμόμετρο να δείχνει πέντε βαθμούς υπό το μηδέν, δυνάμεις της βουλγαρικής αστυνομίας και του στρατού εισέβαλαν στα εβραϊκά σπίτια, που είχαν σημαδευτεί από την προηγούμενη μέρα, όπως αναφέρουν παλιοί Κομοτηναίοι. Συνέλαβαν τους ανύποπτους ενοίκους τους. Η επιχείρηση μάλιστα είχε οργανωθεί στην εντέλεια και με εξαιρετική μυστικότητα. Και επειδή ακριβώς είχαν επισημανθεί, είχαν ληφθεί και τα απαραίτητα μέτρα, ώστε να μην υπάρχουν διαφυγόντες. Επιλέχθηκε μάλιστα η ίδια μέρα για όλες τις πόλεις της ελληνικής επικράτειας, ώστε να μην υπάρξει χρόνος να ειδοποιηθούν τα υποψήφια θύματα", γράφει στο βιβλίο του ο κ. Θρασύβουλος Παπαστρατής. Σύμφωνα με τις στατιστικές του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου της Ελλάδος, οι Κομοτηναίοι Εβραίοι που συνελήφθησαν τον Μάρτη του 1943, ήσαν 878. Κάποιοι από αυτούς πέθαναν στην διαδρομή από τις κακουχίες, το κρύο, τον υποσιτισμό ή τις ασθένειες. Κάποιοι άλλοι πνίγηκαν στον Δούναβη, όταν ανατράπηκε ένα από τα πλοία που τους μετέφεραν. Δεν έχουμε στοιχεία, για το πόσοι τελικώς μπήκαν στο στρατόπεδο της Τρεμπλίκα. Και καθώς όλοι τους θανατώθηκαν αμέσως μετά την έλευσή τους εκεί, δεν υπάρχουν μαρτυρίες για την τύχη τους. Γνωρίζουμε όμως ότι εξοντώθηκαν μέσα σε πρωτόγονους θαλάμους αερίων, πράγμα που σημαίνει πως υπέφεραν, αφού καθυστερούσε χρονικά να επέλθει ο θάνατος.

Γνωρίζουμε ότι από όλη την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, συνελήφθησαν 9.000 Εβραίοι, από τους οποίους γύρισαν μόνον 70.

α. Η Συναγωγή των Εβραίων
Στο βιβλίο του δημοσιογράφου Τέλη Κελεσίδη, με τον τίτλο: "Οικισμοί, τοποθεσίες και τοπωνύμια του Νομού Ροδόπης", διαβάζουμε για την Συναγωγή των Εβραίων που υπήρχε στην πόλη μας. Η Χάβρα, όπως ήταν γνωστή στους περισσότερους δηλαδή η εκκλησία των Εβραίων βρισκόταν δίπλα στην υπό ανακαίνιση σημερινή Μητρόπολη και κατεδαφίστηκε οριστικά πριν από μερικά χρόνια. Ήταν κτισμένη με την χαρακτηριστική αρχιτεκτονική των συναγωγών της Ανατολικής Ευρώπης του 18ου και 19ου αιώνα. Η έκταση παραχωρήθηκε στον Δήμο Κομοτηνής και σ' αντάλλαγμα συμφωνήθηκε να στηθεί μνημείο για τους Εβραίους της πόλης, μέσα στο άλσος της Αγίας Παρασκευής. Πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο η Ισραηλιτική Κοινότητα Κομοτηνής ήταν αρκετά ανθούσα και επειδή οι Εβραίοι της Κομοτηνής κατάγονταν κυρίως από την Ισπανία, στην πόλη υπήρχε και προξενείο της Ισπανίας. Η κοινότητα διατηρούσε και ισραηλιτικό σχολείο, που στεγαζόταν εκεί που ήταν παλιά το 7ο Δημοτικό Σχολείο της Κομοτηνής, κοντά στο γκρεμισμένο τζαμί. Κατοικούσαν οι πιο πολλοί Εβραίοι στην οδό Μακκαβαίων που τώρα λέγεται Μιχαήλ Καραολή, προς τιμήν του Κύπριου ήρωα. Στην "Πρωία", παλιά εφημερίδα της Κομοτηνής, στις 6 Μαΐου του 1937, έγραφε χαρακτηριστικά: "Το παρελθόν Σάββατο εδόθη με μεγάλη επιτυχία ο ετήσιος χορός της Ισραηλιτικής Κοινότητας της πόλεώς μας εις τας αιθούσας της Λέσχης Κομοτηνής. Ενωρίτερα το ίδιον απόγευμα, μαθήτριαι του ισραηλιτικού σχολείου παρέστησαν το θεατρικόν έργον του Ρακήνα Εσθήρ". Αξίζει να θυμηθούμε πως στην οδό Μιχαήλ Καραολή βρισκόταν και υπάρχει ακόμη το σπίτι, όπου κατοικούσε η οικογένεια του δερματολόγου Αλμπέρτου Φάις, που ήταν ο πατέρας του συγγραφέα Μισέλ Φάις και της αρχιτέκτονος Νταίζη Φάις.

β. Το Μνημείο των Εβραίων στο πάρκο της Κομοτηνής
Πρόκειται για ένα μαρμάρινο, με μερικά χάλκινα στοιχεία, τετράγωνο περίπου μνημείο, στου οποίου τις δύο γωνίες υπάρχουν ανάγλυφες δύο ανθρώπινες μορφές: μια όρθια με ψηλά τα χέρια σε στάση θριάμβου, στη δεξιά γωνία και μια καθιστή στην αριστερή, σε σκυφτή στάση ταπείνωσης και προσευχής.

Στην πρόσοψη του μνημείου υπάρχει μια κάθετη ενσωματωμένη στο μάρμαρο χάλκινη σκούρη σύνθεση, στην οποία διακρίνονται υψωμένα ικετευτικά χέρια. Στο κέντρο περίπου της μπροστινής όψης είναι γραμμένα στα εβραϊκά και στα ελληνικά τα εξής: ΦΙΛΟΣ ΠΙΣΤΟΣ ΣΚΕΠΗ ΚΡΑΤΑΙΑ.

Στο πίσω μέρος της μαρμάρινης κατασκευής, περίπου στο μέσον, ενσωματωμένη με το μάρμαρο, υπάρχει μια χαλκογραφία κάθετη, σε σκούρο χρώμα, όπου αχνά διακρίνονται πολλές κατοικίες και κάποιο τέμενος θρησκευτικό που φέρνει στο νου την παλιά Κομοτηνή. Δίπλα στη σύνθεση υπάρχει ανάγλυφη μαρμάρινη 7φωτη Λυχνία, χαρακτηριστικό γνώρισμα της Εβραϊκής Θρησκείας.

Μπροστά και κοντά στο μνημείο υπάρχει μια μαρμάρινη πλάκα, όπου αναγράφονται τα εξής: ΣΤΗΝ ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ ΠΟΥ ΕΞΟΝΤΩΘΗΚΑΝ ΤΟ 1943, ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ, ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΒΟΥΛΓΑΡΟΥΣ ΚΑΤΑΚΤΗΤΕΣ.

Η μαρμάρινη σύνθεση βρίσκεται μέσα σ' ένα καταπράσινο παρτέρι και φαίνεται από τον κεντρικό δρόμο της πόλης απέναντι από το Δημαρχείο. Βρίσκεται στο αριστερό μέρος της εκκλησίας της Αγίας Παρασκευής και μέσα στο πάρκο της Κομοτηνής. Κατασκευάσθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 2000.

γ. Διάσωση Κομοτηναίας
Εβραιοπούλας από ζευγάρι χριστιανών και η αναγνώριση της πράξης τους, με ειδικό βραβείο από το Εβραϊκό Κράτος

Ι. Η Εβραιοπούλα Ντόνα Ροντρίγκ και το ζεύγος των χριστιανών Κιακίδη
Στη διάρκεια της τριπλής κατοχής στην Ελλάδα (1941 - 1944), η Βασιλική και ο Δημήτρης Κιακίδης, με κίνδυνο της ζωής τους διέσωσαν την Ελληνίδα Εβραία από την Κομοτηνή Ντόνα Ροντρίγκ, όπως διαβάζουμε αναλυτικά στην εφημερίδα της Κομοτηνής: Θρακική Αγορά, στις 16 Σεπτεμβρίου 2021.

Στην Κομοτηνή προπολεμικά ο μαιευτήρας ιατρός Δημήτριος Κιακίδης διατηρούσε ιδιωτική κλινική, στην οποία η Ντόνα Ροντρίγκ εργαζόταν ως νοσοκόμα. Έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη τους η Ντόνα φρόντιζε τα παιδιά της οικογένειας Κιακίδη, τον Θεόφιλο και τον Κωνσταντίνο. Πριν από την είσοδο του βουλγαρικού στρατού στην Κομοτηνή, τον Απρίλιο του 1941, η οικογένεια Κιακίδη κατέφυγε στην γερμανοκρατούμενη ζώνη, ενώ η Ντόνα παρέμεινε με την οικογένειά της στην Κομοτηνή αντιμετωπίζοντας τις συνέπειες της ανεργίας και της κατοχής. Με την παρότρυνση των συναδέλφων του ο ιατρός Κιακίδης ξεκίνησε την λειτουργία μικρής ιδιωτικής μαιευτικής κλινικής στην Κατερίνη, τον χειμώνα του 1941-1942. Σ' ένα ταξίδι τους στη Θεσσαλονίκη, το 1942, συνάντησε τυχαία την Ντόνα, η οποία ζητούσε εργασία. Ο Κιακίδης πρόσφερε αμέσως δουλειά στην Ντόνα και της επέτρεψε να ζει μαζί με την οικογένειά του στην Κατερίνη. Μετά την έναρξη των διώξεων των Εβραίων το 1943, ο Κιακίδης έβγαλε πλαστή ταυτότητα στην Ντόνα, με τη βοήθεια των τοπικών αρχών. Στη συνέχεια, χάρη στην συνεργασία του με τις αντιστασιακές οργανώσεις για την περίθαλψη των τραυματιών, ο Κιακίδης έστειλε με ασφάλεια την Ντόνα σε ορεινό χωριό, όπου συνέχισε να δουλεύει ως νοσοκόμα, μέχρι το τέλος της κατοχής. Τον Μάρτιο του 1943 συνελήφθησαν 864 Έλληνες Εβραίοι της Κομοτηνής, από τις βουλγαρικές αρχές. Εκτοπίσθηκαν και εξοντώθηκαν από τους Ναζί στο στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα της Πολωνίας. Ανάμεσά τους βρίσκονταν όλοι οι συγγενείς της Ντόνα. Χάρη στην ανθρωπιά και στη γενναιότητα της οικογένειας του γιατρού - μαιευτήρα Κιακίδη, εκείνη βρήκε ασφαλές καταφύγιο και σώθηκε. Μεταπολεμικά η Ντόνα παντρεύτηκε επιζώντα του Άουσβιτς στη Θεσσαλονίκη στην Mandre d' Israel (=μητέρα του Ισραμήλ), όπου συνέχισε να ζει μέχρι τον θάνατο της, το 1996, διατηρώντας φιλικές σχέσεις με την οικογένεια του Δημήτρη Κιακίδη.

ΙΙ. Βράβευση της Βασιλικής και Δημητρίου Κιακίδη, μετά τον θάνατό τους
Το μετάλλιο και τον τίτλο "του Δικαίου των Εθνών" του Μουσείου του Ολοκαυτώματος Γιαντ Βασέμ στο Ισραήλ, απένειμε, σε εκδήλωση στην Κομοτηνή, στους Έλλληνες Βασιλική και Δημήτριο Κιακίδη, ο πρέσβης του Ισραήλ Γιόσι Αμράνι, για τη διάσωση της Ελληνοεβραίας Ντόνα Ροντρίγκ στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εκδήλωση του Δήμου Κομοτηνής, στην Τσανάκλειο βιβλιοθήκη Κομοτηνής, διοργανώθηκε σε συνεργασία με την Ισραηλινή Πρεσβεία. Όπως αναφέρεται σε ανακοίνωση της ισραηλινής πρεσβείας στην Ελλάδα, η Βασιλική και ο Δημήτριος αναγνωρίσθηκαν ως "Δίκαιοι" μετά θάνατον και το βραβείο παρέλαβε ο Δημήτριος Κιακίδης, εγγονός των βραβευθέντων.

ΙΙΙ. Τιμηθέντες Έλληνες με το βραβείο: Δίκαιοι των Εθνών
Μέχρι σήμερα έχουν τιμηθεί 362 Έλληνες, ως Δίκαιοι των Εθνών. Μεταξύ αυτών, ο μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος Δαμασκηνός, ο πρώην αρχηγός της Ελληνικής Αστυνομίας επί κατοχής Άγγελος Έβερτ, ο πρώην δήμαρχος Ζακύνθου Λουκάς Καρρέρ, οι μακαριστοί Μητροπολίτες Ζακύνθου Χρυσόστομος και Δημητριάδος Ιωακείμ, η ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης Λέλα Καραγιάννη, καθώς και πολλοί άλλοι αφανείς ήρωες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Οι περιπτώσεις χριστιανών που πρόθυμα βοήθησαν Εβραίους, κρύβοντας τους κατατρεγμένους συνανθρώπους τους, ιδίως παιδιά, δεν είναι λίγες. Το 97% των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν γύρισαν ποτέ από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ελάχιστοι πρόβλεψαν το κακό και μπόρεσαν εγκαίρως να κρυφτούν και να γλιτώσουν.

δ. Οι περιπέτειες των Εβραίων μέσα από τα βιβλία
Υπάρχουν πολλά βιβλία που έχουν γραφεί με περιπέτειες Εβραίων και ταλαιπωρίες τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Πολύ ενδιαφέροντα κρίνονται τα εξής:
Ι. Σαν να με διάλεξε η ζωή, της Johanna - Ruth Dobschiner, στις εκδόσεις "Ακρίτας". Αναφέρεται στη δραματική ιστορία μιας Εβραιοπούλας στην Ολλανδία του 1939-1945. Η οικογένειά της οδηγείται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, ενώ η ίδια βιώνει μια συναρπαστική και θαυματουργή απόδραση. Φιλοξενούμενη μυστικά από διάφορες ολλανδικές οικογένειες μέχρι το τέλος του πολέμου, βρίσκεται πάντα ένα βήμα μπροστά από τους διώκτες της. Στο κρησφύγετό της έρχεται σ' επαφή με μια Βίβλο, στις σελίδες της οποία συναντά "ένα συμπατριώτη" της, που της είναι τελείως άγνωστος. Ανακαλύπτει τον Ιησού και συνειδητοποιεί, ότι έχει επιλεγεί, για να ζήσει με περισσότερους από έναν τρόπους.

ΙΙ. Η "Εβραία νύφη" του Νίκου Δαββέτα. Ο συγγραφέας, με πλάγιο τρόπο φωτίζει τα ανεπούλωτα τραύματα της ιστορίας. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα, σύμφωνα με τον θεατρικό συγγραφέα Κώστα Μουρσελά (1932-1937), που συνεχώς μας εκπλήσσει, καθώς ακολουθούμε τη νέα γυναίκα στην προσπάθειά της να διαλευκάνει το γερμανόφιλο παρελθόν του πατέρα της και ιδιαίτερα τον βαθμό ανάμειξής του στον αφανισμό των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης, της "madre d' Israel" (=της μητέρας του Ισραήλ), όπως την αποκαλούσαν.

ΙΙΙ. Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ. Παλιό, αλλά πάντα επίκαιρο. "Κάποια μέρα αυτός ο φοβερός πόλεμος θα τελειώσει. Κάποια μέρα θα ξαναγίνουμε άνθρωποι και όχι απλά Εβραίοι", έγραφε στο ημερολόγιό της η 15χρονη Άννα Φράνκ, μέσα από το καταφύγιο μόνον που δεν κατάφερε να σωθεί και ν' απολαύσει όσα ονειρευόταν.

IV. Τα βιβλία της Κόρι τεν Μπούμ (1892 - 1983) , που ήταν Ολλανδή ωρολογοποιός και αργότερα χριστιανή συγγραφέας που εργάστηκε μαζί με τον πατέρα της και την αδελφή της, για να βοηθήσουν πολλούς Εβραίους να δραπετεύσουν από τους Ναζί, κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Την εμπειρία της από το στρατόπεδο συγκέντρωσης αναφέρει μέσα από το βιβλίο της, το μεταφρασμένο και στα ελληνικά που φέρει τον τίτλο: ΚΡΥΨΩΝΑ, το οποίο ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα.

[Συνεχίζεται στην επόμενη έκδοση με το μέρος Ι-Τελευταίο]