Η αθάνατη ελληνική φουστανέλα

Η προέλευση και η σημασία της. Οι τσολιάδες, οι εύζωνοι και τα ευζωνάκια μέσα από την Ιστορία του Έθνους μας, αλλά και τη παρουσία τους στις διάφορες μορφές της τέχνης

1. Η Φουστανέλα
   Υπήρξε το εθνικό ένδυμα των Ελλήνων αγωνιστών του 1821. Μέχρι και τα τέλη του 19ου αιώνα χρησιμοποιούνταν συστηματικά στην Ελλάδα, οπότε σταδιακά αντικαταστάθηκε από τα «φράγκικα», δηλαδή αυτό που λέμε σήμερα παντελόνι. Διατηρείται όμως στις μέρες μας σαν μέρος της στρατιωτικής στολής της Προεδρικής Φρουράς, ενώ φοριέται σε εθνικές εορτές, σε επετείους και αλλού.
   
   Υιοθετήθηκε σαν κύρια στρατιωτική στολή, κατά τη διάρκεια της Οθωνοκρατίας (1832-1862).
   
   "Περισσότερο από μία δήλωση μόδας, αυτό το είδος της ενδυμασίας σχεδιάστηκε, για να δείχνει τη δύναμη και την ανδρική γενναιότητα, όπως είναι το κιλτ για τους σκωτσέζους", λένε οι ερευνητές. Ο Όθωνας, όταν έγινε βασιλιάς των Ελλήνων το 1833, ανακήρυξε τη φουστανέλα εθνική ενδυμασία της Ελλάδος και μάλιστα πόζαρε και ο ίδιος με μία τέτοια, σε μία προσπάθεια να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ αυτού και του ελληνικού λαού. Ο λόρδος Βύρωνας εξύμνησε την ενδυμασία και την περιέγραψε σαν «την πιο υπέροχη στον κόσμο». Αυτή που φορούσε ο ίδιος, αποτελούνταν από λευκή φούστα μέχρι πιο κάτω από το γόνατο, χρυσοποίκιλτο μανδύα, βυσσινί βελούδινο σακάκι με χρυσά κορδόνια και γιλέκο, ασημένια πιστόλια και στιλέτα".
   
   Εξακολούθησε η φουστανέλα να φοριέται και μετά το τέλος της ελληνικής επανάστασης από τους χωρικούς της Στερεάς Ελλάδος και της Πελοποννήσου. Αργότερα αποτέλεσε το τμήμα της στολής των Ευζώνων του στρατού.

α. Πηγή έμπνευσης
Πολλοί ερευνητές αναφέρουν πως η φουστανέλα προέρχεται από μία σειρά αρχαίων ελληνικών ενδυμάτων, όπως είναι το χιτώνιο ή χιτώνας και τεκμηριώνουν την άποψή τους αναφερόμενοι σε ένα ανάγλυφο άγαλμα του 5ου π.Χ. αιώνα που βρέθηκε στην Βάρη της Αττικής και απεικονίζει έναν λιθοξόο (μαρμαρά), τον Αρχέδημο, που φοράει ένα ένδυμα που μοιάζει με φουστανέλα. Κάποιοι άλλοι ισχυρίζονται πως πρόκειται για πολεμικό ρωμαϊκό ένδυμα, επειδή παρόμοιο έκθεμα υπάρχει στο μουσείο της Επιδαύρου.

Υπάρχουν μάλιστα και θραύσματα αγγείων που δείχνουν Έλληνες πολεμιστές να φοράνε φουστανέλες, από το 12αι. στην Κόρινθο.

"Περίτεχνο και έξυπνο ρούχο, με ανατολίτικο τρόπο ραφής" θεωρεί την ελληνική φουστανέλα ο Τζονευράκης Αριστείδης, γνωστός ελληνορράπτης, σχεδιαστής και κεντητής της εποχής μας, που έφερε τις παραδοσιακές φορεσιές στο προσκήνιο της μόδας. Είναι αυτός που κατόρθωσε να φέρει την Ελλάδα στο επίκεντρο του παγκόσμιου ενδιαφέροντος,με αφορμή τη γιορτή που διοργάνωσε η χώρα μας για τα 200 χρόνια από την ελληνική επανάσταση. Συνεργάστηκε μάλιστα με τον οίκο Dior και φιλοτέχνησε για λογαριασμό του γνωστού οίκου μία φουστανέλα με τρία γιλέκα, εμπνευσμένα από την 25η Μαρτίου.

Ο Τζονευράκης έχει μελετήσει σε βάθος τις παραδοσιακές φορεσιές της πατρίδος μας και αντλεί έμπνευση από τον πλούτο των χρωμάτων και τον διάκοσμό τους. Επιπλέον δημιουργεί σχέδια και κεντήματα για το Άριστο Τέχνημα,το δικό του εργαστήριο μόδας, αλλά και για οίκους, όπως είναι ο οίκος Zeus+Dione. Στην εποχή μας ο διάσημος Ελληνορράπτης εκσυγχρονίζει την παράδοση μέσω του δικού του οίκου και φτιάχνει παραδοσιακές φορεσιές για πολιτιστικούς συλλόγους, μουσεία και για ιδιωτικές συλλογές. Βραβεύτηκε μάλιστα για την προσφορά του από το εμπορικό επιμελητήριο της Αργολίδος, με το βραβείο τέχνης και πολιτιστικής κληρονομιάς.

β. Από τί αποτελείται η ενδυμασία του Ευζώνου και τί συμβολίζει το κάθε μέρος από αυτή; Τα μέρη της ενδυμασίας είναι:
Ι. Η ολόλευκη πολύπτυχη βαμβακερή φουστανέλα που θεωρείται πως έχει 400 πτυχώσεις δηλαδή πιέτες, δίπλες, όσα ήταν και τα χρόνια της τουρκικής σκλαβιάς. Κυριαρχεί το λευκό χρώμα στην ευζωνική στολή, διότι το χρώμα αυτό συμβολίζει την αγνότητα των εθνικών αγώνων, επειδή η επανάσταση του 1821 ήταν καθαρά εθνικοαπελευθερωτική. Για να φτιαχτεί μία φουστανέλα, χρειάζονται περίπου 30 μέτρα ύφασμα.

ΙΙ.Πάνω από τη φουστανέλα, φορούν οι Εύζωνοι την ολόλευκη πουκαμίσα με τα πολύ φαρδιά μανίκια και που ονομάζεται υποδύτης.

ΙΙΙ. Οι κάλτσες: ο κάθε Εύζωνος φοράει από δύο μάλλινες λευκές κάλτσες στο κάθε πόδι. Είναι τόσο ψηλές, ώστε στηρίζονται στη μέση του Ευζώνου, κάτω από τη φουστανέλα, με την βοήθεια εξωτερικής δερμάτινης ζώνης, η οποία ονομάζεται ανάσπαστος.

IV. Οι καλτσοδέτες: οιΕύζωνοι φορούν καλτσοδέτες μαύρου χρώματος με φούντα, κατασκευασμένες από μετάξι. Σε διάφορες άλλες φορεσιές, όπως στην φουστανέλα της Αττικής, το ζωνάρι ήταν πολύχρωμο και από πάνω φοριόταν το δερμάτινο σελάχι, με κρυφές θέσεις για μικροαντικείμενα. Στην κνήμη υπήρχαν τα ντουλούκια δηλαδή οι γκέτες (περικνημίδες), στολισμένες και δεμένες με τα γονατάρια δηλαδή τις καλτσοδέτες.

V. Η φέρμελη είναι το γιλέκο του Ευζώνου και σ’ αυτήν απεικονίζονται σχέδια λαογραφικής σημασίας. Ένα από αυτά αποτελούν τα αρχικά Χ και Ο, για τα οποία πιστεύεται ότι αντιστοιχούν στις λέξεις χριστιανός και ορθόδοξος. Το γιλέκο τον Ευζώνων είναι κεντημένο με λευκά και επίχρυσα νήματα και χρειάζονται 6 μήνες για να φτιαχτεί. Θεωρείται το πιο δύσκολο κομμάτι, όσον αφορά την κατασκευή του.

VI. Το φάρεο ή φάριο δηλαδή το φέσι, είναι το καπέλο του Ευζώνου και έχει στο μέρος του μετώπου το ελληνικό εθνόσημο. Κόκκινο είναι το χρώμα για το φέσι και είναι κατασκευασμένο από τσόχα. Έχει και μαύρη φούντα φτιαγμένη από μετάξι. Υπάρχει η άποψη ότι με το σχήμα που έχει η φούντα, συμβολίζει το δάκρυ του Χριστού στην σταύρωση.

VΙΙ. Τα τσαρούχια είναι τα υποδήματα του Ευζώνου. Πρόκειται για ένα από τα πιο χαρακτηριστικά μέρη της ενδυμασίας. Είναι φτιαγμένα από δέρμα και έχουν επίσης, κόκκινο χρώμα. Στη σόλα κάθε τσαρουχιού υπάρχουν καρφωμένα περίπου 60 καρφιά (πρόκες). Είναι οι λεγόμενες προκαδούρες. Από αυτά εξάλλου προέρχεται και ο επιβλητικός ήχος που ακούγεται, κατά τον βηματισμό ενός Ευζώνου. Χαρακτηριστικό τμήμα των τσαρουχιών είναι οι μαύρες φούντες, στις οποίες καταλήγουν οι μύτες τους. Λέγεται πως η αρχική τους χρήση ήταν: να κρύβονται σε αυτές μικρά κοφτερά αντικείμενα, που θα μπορούσαν αιφνιδιαστικά να τραυματίσουν τον εχθρό σε μία μάχη «σώμα με σώμα».

Ωστόσο, μια άλλη άποψη υποστηρίζει ότι αυτές οι μαύρες φούντες προστάτευαν τα δάκτυλα των ποδιών από το χιόνι και από τα κρυοπαγήματα, όταν σαν στρατιώτες περπατούσαν για μέρες στο χιόνι. Κατά μέσο όρο, ένα τσαρούχι ζυγίζει 3 κιλά.

VΙΙΙ. Οι φυσιγγιοθήκες. Στην στολή του ο Εύζωνος κουβαλά και τις φυσιγγιοθήκες, που είναι κατασκευασμένες από δέρμα.

ΙΧ. Το όπλο των ευζώνων είναι ένα τουφέκι.

2. Ποιος ήταν ο τσολιάς;
   α. Τσολιάς είναι ο ντυμένος με τσόλια (=φθαρμένα, μπαλωμενα ρούχα), δηλαδή ο κουρελής, ο ασήμαντος. Έτσι υποτιμητικά έλεγαν οι Τούρκοι τους Έλληνες αγωνιστές της επανάστασης του 1821. Η λέξη όμως θα αρχίζει να αλλάζει σημασία και νόημα, στη διάρκεια της βασιλείας του Όθωνα (1832-1862), οπότε η φουστανέλα, το φέσι και τα τσαρούχια καθιερώθηκαν ως επίσημη εθνική ενδυμασία. Η βρώμικη φουστανέλα των αγωνιστών έδωσε τη θέση της σε λευκές και βαριές φουστανέλες, ενώ τα φτωχικά γιλέκα αντικαταστάθηκαν από τις χρυσοκέντητες φέρμελες. Μάλιστα ο ίδιος ο Όθωνας φορούσε φουστανέλα με περηφάνεια, σε πολλές επίσημες εμφανίσεις του. Στις 12 Δεκεμβρίου του 1868 ή κατ’ άλλους του 1863, συγκροτήθηκε το Άγημα των Σημερινών Ευζώνων της Προεδρικής Φρουράς, ενώ η φουστανέλα, τα τσαρούχια και το φέσι, είναι αναπόσπαστα κομμάτια της ευζωνικής στολής, βοηθώντας τα μέγιστα, στην εξέλιξη της λέξης «τσολιάς»,από κάτι το υποτιμητικό σε κάτι το εξαιρετικά υπερήφανο. Οι εύζωνοι (άνδρες) και σιγά-σιγά μόνον εύζωνοι, είναι οι ελαφρά οπλισμένοι στρατιώτες, οι δραστήριοι, οι ενεργητικοί.
   
   Οι εύζωνοι (στην καθομιλουμένη εύζωνες) ως λέξη, προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό επίθετο «εύζωνος» (ευ+ζώνη)=ο καλά ζωσμένος. Οι εύζωνοι είναι επίλεκτοι στρατιώτες του ελληνικού στρατού και είναι ευρύτερα γνωστοί ως τσολιάδες.

β. Πού πολέμησαν οι τσολιάδες
Ι. Πήραν μέρος σε όλες τις πολεμικές αναμετρήσεις της Ελλάδος, στο τέλος του 19ου αιώνα και κυρίως στον 20ο αι. Συγκεκριμένα έλαβαν μέρος στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο του 1912, στον Β΄Βαλκανικό πόλεμο του 1913, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, 1914-1918, στην Μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922, στον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο, 1940-1944 και στον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο, 1946-1949.

ΙΙ. Αξίζει να θυμόμαστε τον οικισμό των Ευζώνων στην περιφερειακή ενότητα του Κιλκίς, που είναι μια από τις 74 Περιφερειακές Ενότητες της Ελλάδος και αποτελεί υποδιαίρεση της Περιφέρειας της Κεντρικής Μακεδονίας. Οι Εύζωνοι, τότε Ματσίκοβο, απελευθερώθηκαν κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο (1912). Πρώτος πρόεδρος της Κοινότητας Ματσικόβου ήταν ο ηρωικός Μακεδονομάχος Μιχαήλ Σιωνίδης (1870 - 1935), ο οποίος παρασημοφορήθηκε με το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας, αλλά τιμήθηκε επίσης και με τον Πολεμικό Σταυρό Ανδρείας για τη δράση του στην μάχη του Κιλκίς, όπου και τραυματίσθηκε. Εκείνο όμως για το οποίο θα τον θυμούνται οι επερχόμενες γενιές, είναι η εκδίκηση που πήρε για τον θάνατο των 9 τσολιάδων που συνελήφθησαν σαν αιχμάλωτοι από τους Βουλγάρους στο φυλάκιο Αρτζάν, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους. Αφού τους οδήγησαν στο Ματσίκοβο, από όπου τους παρέλαβαν οι φοβεροί κομιτατζήδες και βάναυσα τους βασάνισαν, στην συνέχεια τους σκότωσαν. Μετά το τέλος του Α’ Παγκόσμιου πολέμου, ο καπετάν Μιχάλης σαν πρόεδρος της Κοινότητας πήγε στον τόπο εκτέλεσης, συνέλεξε τα οστά των 9 τσολιάδων και τα έθαψε στο χωριό του. Το 1927 από την Επιτροπή Μετονομασίας το «Ματσίκοβο» πήρε την ονομασία σε «Εύζωνοι», σε παντοτινή ανάμνηση των 9 ευζώνων. Για το λόγο αυτό ο φρουρός των συνόρων είναι εύζωνας. Επίσης υπάρχει στην περιοχή και μαρμάρινο μνημείο προς τιμήν των δολοφονημένων ευζώνων. Στην μπροστινή του όψη έχει ανάγλυφη τη μορφή ενός περήφανου και καλογυμνασμένου ευζώνου, ενώ στα πόδια του επίσης ανάγλυφο, υπάρχει ένα δάφνινο στεφάνι. Στο κάτω μέρος του στεφανιού είναι γραμμένα τα εξής:

Η ΚΟΙΝΟΤΗΣ ΤΩΝ ΕΥΖΩΝΩΝ
ΑΝΗΓΕΙΡΕΝ ΤΟΥΤΟ ΕΙΣ ΑΝΑΜΝΗΣΙΝ
ΤΩΝ ΠΑΡΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗΣ ΘΗΡΙΩΔΙΑΣ
ΑΝΑΝΔΡΩΣ ΔΟΛΟΦΟΝΗΘΕΝΤΩΝ
ΕΝΝΕΑ ΕΥΖΩΝΩΝ ΤΟ 1913
31ΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΠΕΖΙΚΟΥ 11Ος ΛΟΧΟΣ
«ΤΕΘΝΑΜΕΝ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΗΣ» («Πεθάναμε για την Πατρίδα»)

ΙΙΙ. Ανήκουν οι τσολιάδες (Εύζωνοι) στον στρατό της ξηράς και συγκεκριμένα στο Πεζικό. Μέσα από την ιστορική δράση των ευζωνικών ταγμάτων, οι εύζωνοι θεωρούνται σύμβολα γενναιότητας για τον ελληνικό λαό. Στις μέρες μας, «εύζωνοι» καλούνται οι στρατιώτες της Προεδρικής Φρουράς, οι οποίοι εκτελούν αποστολές συμβολικού χαρακτήρα με κεντρική την φύλαξη του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτη και του Προεδρικού Μεγάρου. Η διασημότερη ενδυμασία είναι η λευκή επίσημη στολή, η οποία καθιερώθηκε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας από τους οπλαρχηγούς.

3. Διακριτικά των Ευζώνων
   Στο επίρραμα του μανικιού των Ευζώνων αναγράφεται: ΠΡΟΕΔΡΙΚΗ ΦΡΟΥΡΑ.
   Ο Σπύρος Μελάς (1882-1966), δημοσιογράφος, συγγραφέας και πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, σε σχετικό του άρθρο για τους Ευζώνους, αναφέρει: «ΥΠΗΡΞΑΝ ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΟ ΤΟΥ 1940. Είναι ορεινοί, ηλιοψημένοι, στεγνοί, σβέλτοι, με μάτια γεμάτα λάμψη, λιτοί, ακούραστοι, άφοβοι, χωρίς κομπασμούς (χωρίς καύχηση), ανθρώπινοι. Αποτελούν τον πιο εγκάρδιο, τον πιο δημοφιλή τύπο του ήρωα».
   Αξιοσημείωτο πως οι Εύζωνες κατά τον βηματισμό τους μπροστά στο μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη χτυπούν δυνατά το τσαρούχι, για να ακούνε οι Άγνωστοι νεκροί του Έθνους.
   
4. Προέλευση της λέξης «φουστανέλα»
   Σύμφωνα με την Λαογράφο και ενδυματολόγο Ιωάννα Παπαντωνίου, η λέξη προέρχεται από ένα ύφασμα, είδος τζην, που παράγεται στην Αιγυπτιακή πόλη Φουστάτ, έξω από το Κάιρο. Εκεί έφτιαχναν ένα είδος δίμητο (=είδος βαμβακερού υφάσματος) τις λεγόμενες Φουστάτες που τις χρησιμοποιούσαν σαν πανιά στα καράβια.
   Από τις αιγυπτιακές φούστες προήλθαν οι Ιταλικές Φουστάνες και οι ελληνικές φουστανέλες, μας θυμίζει η λαογράφος Ιωάννα Παπαντωνίου, ιδρύτρια και πρόεδρος του Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος και επίτιμη διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ (Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης). Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ετυμολογική ιστορία της λέξης «φουστανέλα». Σύμφωνα με το λατινοελληνικό λεξικό του Στέφανου Κουμανούδη (1818-1899), του γεννημένου στην Αδριανούπολη, φιλόλογου και καθηγητή της Λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, που υπήρξε μάλιστα και ο τελευταίος Έλληνας Διαφωτιστής, η λέξη Fustis σημαίνει ξύλο και το παραγόμενο επίθετο fustaneus-a-um = ξύλινος-η-α. Ο πατέρας της ιστορίας Ηρόδοτος ονομάζει το βαμβάκι: είρια (=έρια) από ξύλου και είματα ξύλου (=ενδύματα από ξύλο, από φλοιό της Βύβλου =παπύρου), σύμφωνα με το πολύτομο λεξικό των: Lindell and Scott. Και σύμφωνα με τον Winckelm πρόκειται για το γερμανικό baumwolle= δενδρόμαλλο, δηλαδή μαλλί από ξύλο= βαμβάκι. Από το fustaneum προήλθε το ιταλικό fustagno. Μάλιστα η κ. Παπαντωνίου αναφέρει ότι η φουστανέλα είναι το υποκοριστικό της Ιταλικής λέξης fustagno, δηλαδή το σκληρό βαμβακερό ύφασμα, απ’ όπου προήλθε και η λέξη φουστάνα και στη συνέχεια η φουστανέλα. Αξίζει να αναφέρουμε πως η ελληνική παλιά γυναικεία Σκοπελίτικη παραδοσιακή φορεσιά, ονομάζεται φουστάνα.
   
5. Η φουστανέλα και τα τσαρούχια στον κινηματογράφο, στο θέατρο, στη γελοιογραφία, στη μουσική και στον έντεχνο λόγο
   α. Στον κινηματογράφο
   «Οι φουστανέλες, τα καριοφίλια (=είδος μικρού τουφεκιού του 1821) και τα τσαρούχια ενέπνευσαν πολλούς παραγωγούς στο να γυρίσουν ταινίες, κατά την 10ετία του 1960 και του 1970, με πρωταγωνιστές, στους ρόλους των εθνικών ηρώων, σπουδαίους έλληνες ηθοποιούς», αναφέρει η Κωνσταντίνα Βουλγαρέλη, δημοσιογράφος, απόφοιτος του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του ΕΚΠΑ.

Ι. Εμβληματική θεωρείται η ταινία «Σουλιώτες» του 1972, όπου πρωταγωνίσθησαν ο Χρήστος Πολίτης και η Κάτια Δανδουλάκη. Το σενάριο βασίσθηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Μιχάλη Περάνθη (1917-1984), που υπήρξε πεζογράφος, ποιητής και κριτικός, από τους σπουδαιότερους της νεότερης ελληνικής γραμματείας. Το ψευδώνυμο «Περάνθης» το πήρε από το όνομα του λόφου, του γεμάτου πεύκα, της Άρτας, στην οποία γεννήθηκε. Στον λόφο αυτό βρίσκεται τώρα το Νοσοκομείο της πόλης, ενώ υπήρχε παλιότερα στρατόπεδο. Το σενάριο υπέγραψε ο λογοτέχνης Πάνος Κοντέλης (1924-2014). Παραγωγός της ταινίας ο Τζέιμς Πάρις (1921-1982).

Η ταινία αναφέρεται:
• Στον αγώνα των Σουλιωτών να μείνουν ελεύθεροι
• Στην προδοσία του Πήλιου Γούση
• Στην ανατίναξη του Μοναστηριού από τον καλόγερο Σαμουήλ στο Κούγκι και
• Στον χορό του Ζαλόγγου

ΙΙ. «Η Λίμνη των στεναγμών»: είναι ελληνικό ιστορικό δράμα του 1959, με την Ειρήνη Παππά (1929-2022), στο ρόλο της Κυρά Φροσύνης και τον Τζαβαλά Καρούσο (1904-1969), στον ρόλο του Αλή Πασά. Τον γιο του Αλή Πασά, τον Μουχτάρ υποδύεται ο Ανδρέας Μπάρκουλης (1936-2016). Το σενάριο και η σκηνοθεσία είναι του Γρηγόρη Γρηγορίου (1919-2005) και βασίσθηκε η ταινία στο ποίημα: Η κυρά Φροσύνη του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (1824 – 1879) και σε σχετική ιστορία του ίδιου ποιητή. Η μουσική είναι του Τάκη Μωράκη (1916-1921). Η ταινία κυκλοφόρησε επίσης και με μορφή DVD το 2013. Πρόκειται για εξαιρετική παραγωγή που αφορά το 1821, με εξαίρετα ντεκόρ και κοστούμια εποχής του ελληνογερμανού ενδυματολόγου Τάσου Ζωγράφου (1926 – 2011). Η φωτογραφία είναι του Αριστείδη Καρύδη-Foux (1929-1998). Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα επιτεύγματα του ελληνικού κινηματογράφου.

β. Στο θέατρο
«Ευζωνάκι γοργό». Θεατρική επιθεώρηση που παρουσίασε ο θίασος της Μαρίκας Κοτοπούλητο 1913, με περισσότερες από 200 παραστάσεις. Η Μαρίκα Κοτοπούλη (1887-1954) υπήρξε πολύ σημαντική ελληνίδα ηθοποιός που κέρδισε τον θαυμασμό, με την γοητεία που εξέπεμπε και με την σπιρτάδα του μυαλού της. Η μουσική και οι στίχοι είναι έργο τριών διακεκριμένων ανθρώπων της τέχνης:

• Του Θεόφραστου Σακελλαρίδη(1883-1950), που υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της ελληνικής οπερέτας. Ήταν μουσικοσυνθέτης και διευθυντής ορχήστρας.

• Του Γιώργου Τσοκόπουλου (1871-1923), που διακρίθηκε σαν θεατρικός συγγραφέας. Υπήρξε αρθρογράφος σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά. Τιμήθηκε με τον Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος.

• Του Μπάμπη Άννινου (1852-1934), που ήταν πολύ δημοφιλής στην εποχή του. Ηταν δημοσιογράφος, ποιητής και θεατρικός συγγραφέας. Τιμήθηκε με το Βραβείο του Τάγματος του Σωτήρος.

Κυρίαρχο ρόλο στην παράσταση διαδραματίζει ο διάσημος τενόρος Επιτροπάκης Πέτρος (1898-1977), ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του Λυρικού θεάτρου στην Ελλάδα και με πολύ καλές σπουδές στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Αυστρία και στην Ελβετία.

Ήταν πολύ γνωστός στην Ελλάδα ως τενόρος, στην οπερέτα και στο ελαφρό τραγούδι. Από το 1939 έγινε ένας από τους σημαντικότερους πρωταγωνιστές της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, όπου πραγματοποιούσε εμφανίσεις για 20 χρόνια.

Η θεατρική παράσταση: «Ευζωνάκι γοργό» περιείχε σκηνές εκτός των Αθηνών και από την ελευθερωθείσα Θεσσαλονίκη, εφόσον προσφάτως είχε αποκτήσει την ελευθερία της, με την θριαμβευτική είσοδο του Ελληνικού Στρατού στην πόλη, που πρόλαβε την επέλαση στην Βουλγάρων στην Θεσσαλονίκη, στις 26 και 27 Οκτωβρίου 1912, οι οποίοι ενδιαφέρονταν να καταλάβουν την νυφούλα του Θερμαϊκού, την όμορφη Θεσσαλονίκη, για να έχουν πρόσβαση στον Αιγαίο. Ο Οθωμανός στρατηγός της Θεσσαλονίκης Χασάν Ταχσίν Πασάς, παρέδωσε την πόλη στους Έλληνες, άνευ όρων και μαζί με 25.000 αιχμαλώτους, με μια συμφωνία που υπογράφηκε στο χωριό Τοψίν (=σημερινή Γέφυρα Θεσσαλονίκης).

Η πρώτη παράσταση δόθηκε στις 27-5-1913 στην Αθήνα. Το κυρίαρχο τραγούδι ήταν το εξής:

Εγώ είμαι εγώ Ευζωνάκι γοργό
μέσα στον κόσμο τιμημένο!
Ποιός ντιστεγκές (κομψευόμενος νέος),
ποιός κουραμπιές (άτομο χωρίς πρωτοβουλία)
μπορεί να βγει μπροστά σε μένα!

Εν-δυό, εν-δυό, φουστανέλλα,
Τσαρούχι, φούντα, φέσ',
Καμάρι, λεβεντιά, περηφάνεια,
σωστός διπλωμένος κατηφές (=όμορφο και ανθεκτικό λουλούδι) / ΔΙΣ

Αλλόν ζανφάν («Εμπρός, παιδιά!» Αρχή του Γαλλικού Εθνικού ύμνου),
δος τους να φαν,
όλοι μαζί και πέρα ως πέρα.
Απ' το Κιλκίς στην Τζουμαγιά (=Ηράκλεια του Νομού Σερρών),
τους πήρε ο χάρος τον πατέρα.

Εν-δυό, εν-δυό, φουστανέλλα,
Τσαρούχι, φούντα, φέσ',
Καμάρι, λεβεντιά, περηφάνεια,
σωστός διπλωμένος κατηφές (ΔΙΣ=2 φορές τραγουδιστά όλη η στροφή)
…….

Μ' αυτήν ριγώ, δοξάρι γλυκό
……………
……………
κι ευθύς με μιά γυροβολιά
Η ΕΛΛΑΔΑ ΜΑΣ ΞΑΝΑΓΕΝΝΙΕΤΑΙ

γ. Στη μουσική
Ι. Το «Ευζωνάκι γοργό» το ακούμε σήμερα σαν στρατιωτικό εμβατήριο στις διάφορες παρελάσεις στην πατρίδα μας και κυρίως, όταν παρελαύνουν οι εύζωνοι, σε εκδηλώσεις που πραγματοποιούν.
ΙΙ. «Τα 12 ευζωνάκια» είναι παραδοσιακό θρακικό τραγούδι, που πρωτοτραγουδήθηκε από τον αείμνηστο Χρόνη Αϊδονίδη (1928-2023), που ήταν Εβρίτης τραγουδιστής και μουσικός της Θρακιώτικης παραδοσιακής μουσικής. Ήταν γνωστός με το προσωνύμιο: «Το Αηδόνι της Θράκης». Υπήρξε καλλιτεχνικός διευθυντής του Κέντρου Μελέτης Μουσικής Παράδοσης Θράκης, Μικράς Ασίας και Εύξεινου Πόντου (Τμήματος του Ε.Π.Α.Δ.Α.). Ήταν, επίσης, ιδρυτικό μέλος του Αρχείου Ελληνικής Μουσικής. Ο Χρόνης Αηδονίδης θεωρείται σημαντικός παραδοσιακός ερμηνευτής της Ελλάδος.

Η Ελλάδα καλωσόρισε την ανατολή τον 2000 στο Σούνιο, με την φωνή του Χρόνη Αηδονίδη στα τραγούδια: «Νάμουν πουλί να πέταγα» και «Βασίλεψεν ο Αυγερινός». Το video-clip επιμελήθηκε ο γνωστός σκηνοθέτης Παντελής Βούλγαρης. Από τότε πολλά τραγούδια του Χρόνη Αηδονίδη ακούγονται στο εξωτερικό, στα ραδιόφωνα αλλά και ως σήματα σε εκπομπές ή και σε τηλεοπτικά διαφημιστικά σποτ σε χώρες της Ευρώπης.

Αργότερα τραγουδήθηκε και από τον Γιώργο Νταλάρα ο οποίος είναι Πειραιώτης τραγουδιστής εν ενεργεία και μουσικός της εποχής μας. Επίσης είναι συνθέτης, ενορχηστρωτής, μουσικός ηχογραφήσεων και μουσικός παραγωγός. Με μεγάλη δεξιοτεχνία παίζει πολλά όργανα, όπως κιθάρα, ούτι, μπαγλαμά, τζουρά κ.α. Ασχολείται με παραδοσιακή μουσική, βυζαντινή επίσης, αλλά και με το Σμυρναίικο τραγούδι, το ρεμπέτικο, το έντεχνο, με την κλασική, τη συμφωνική μουσική και την όπερα. Έχει λάβει πολλές τιμητικές διακρίσεις, μεταξύ των πολλών άλλων την κυπριακή υπηκοότητα και το διεθνές βραβείο «Kennedy», μετά την επική συναυλία για το Κυπριακό το 1994, στην Νέα Υόρκη, σε αναγνώριση του ανθρωπιστικού του έργου. Το βραβείο έφερε τον τίτλο: Μη ρωτάς τι κάνει η πατρίδα σου για σένα, αλλά τι μπορείς να κάνεις εσύ για την πατρίδα σου.

Το 1997 τιμήθηκε από τους Έλληνες της Ίμβρου, με αφορμή την συναυλία που διοργάνωσε στο Σχοινούδι της Ίμβρου το 1996. Το 2011 ο Σύλλογος Ιμβρίων αναγόρευσε τον Γιώργο Νταλάρα σε επίτιμο μέλος, ως αναγνώριση της πολυετούς του προσφοράς στο νησί της Ίμβρου.

Το 2006, με την έγκριση του Γενικού Γραμματέα του Ο.Η.Ε. Κόφι Ανάν και του Ύπατου Αρμοστή του Ο.Η.Ε. για τους πρόσφυγες Αντόνιο Γκουτέρες ανακηρύχθηκε ένας από τους 7 Πρεσβευτές Καλής Θέλησης για τους πρόσφυγες της Ύπατης Αρμοστείας παγκοσμίως. Η ανακήρυξή του έγινε σε ειδική τελετή, στην Παλαιά Βουλή, παρουσία του Προέδρου Δημοκρατίας, Καρόλου Παπούλια.

Μεταξύ άλλων λέει τα εξής το θρακικό Δημοτικό τραγούδι:

Δώδεκα ευζωνάκια τ' αποφασίσανε
Σε πόλεμο να πάνε με καράβι
Να πολεμήσουνε.
….
Στο δρόμο που διαβαίναν, στη μαύρη θάλασσα
Κακιά φουρτούνα πιάνει,στα καημένα,
Ξεσκίζει τα πανιά.
…..
Δεν κλαίω το καράβι, δεν κλαίω τα πανιά
Μον' κλαίω τα ευζωνάκια,τα καημένα,
Τα νιούτσικα παιδιά.

δ. Το τσαρούχι και τη φουστανέλα στην γελοιογραφία
Αξίζει να θυμόμαστε πως στην περίοδο του ελληνο-ιταλικού πολέμου του 1940, το τσαρούχι του Έλληνα τσολιά υπήρξε το πιο δημοφιλές θέμα, τόσο στις γελοιογραφίες της εποχής και στις θεατρικές επιθεωρήσεις, όσο και στα ευθυμογραφήματα. Η διακωμώδηση το χιούμορ, το σκώμμα (=εμπαιγμός, κοροϊδία), ακόμη και η γελοιοποίηση του εχθρού, ήταν τα μέσα ηθικής υποστήριξης του Λαού στα μετόπισθεν.

Ο Γεώργιος Σαγιάς, γιατρός, αλλά και συγγραφέας στην αξιόλογη εργασία του: «Η γελοιογραφία, στην υπηρεσία του Ελληνικού Εθνικού αγώνα 1940-1944», αναφέρεται συχνά στο τσαρούχι και στους φουστανελάδες.

Επισημαίνουμε μερικές από τις γελοιογραφίες:

Ι. Ο Γλαύκος Μαρκόπουλος, σε κωμική εικόνα του, τοποθετεί έναν φουστανελοφόρο εντός οχήματος, σε σχήμα τσαρουχιού, το οποίο προχωρά σε σύγκρουση με τον Μπενίτο Μουσολίνι λέγοντας: «Βάρδα (=πρόσεχε, φυλάξου) Μουσολίνι. Πλάκωσε η τσαρουχοκίνητη φάλαγξ!»
ΙΙ. Η Ρούλα Γεωργακοπούλου, σκιτσογράφος, παρουσιάζει σε σκίτσο έναν Έλληνα φουστανελά να κουρεύει γουλί Ιταλούς στρατιώτες, γράφοντας: Μαλλί, για την φανέλα του στρατιώτου!
ΙΙΙ. Ο Άθεοφ, καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του γελοιογράφου και ζωγράφου, Αντώνη Θεοφιλόπουλου, με τίτλο: «Παιγνίδια της εποχής», ζωγράφισε έναν Έλληνα τσολιά και τον Έλληνα στρατιώτη να παίζουν το παιδικό παιγνίδι: «πάνω χέρι, κάτω χέρι» στη πλάτη του σκυμμένου Ντούτσε: Πάνω χέρι, κάτω χέρι, τίνος είν’ το πάνω-πάνω;

ΙV. Ο Νίκος Καστανάκης, καλλιτέχνης κόμικς και ζωγράφος (1896-1961) στην αστεία εικόνα του, που έχει τίτλο: Ιταλικό ανακοινωθέν γράφει: «Η βροχή και η κακοκαιρία μας εμπόδισε την προέλαση» ενώ βλέπουμε έναν τρομαγμένο Ιταλό να τρέχει, για να γλιτώσει από μια βροχή…γεμάτη τσαρούχια που πέφτουν πάνω του!

ε. Το τσαρούχι και ο τσολιάς στον έντεχνο λόγο (παροιμίες, λογοτεχνία)
•Παροιμίες και φράσεις σημερινές, με την λέξη τσαρούχι
Ο παροιμιακός λόγος και η μεταφορική χρήση των λέξεων, μας βοηθούν να καταλάβουμε καλύτερα την σπουδαιότητα της λέξης.

Παροιμίες και παροιμιακές φράσεις
Ι. Μικρός διάβολος, τρανά τσαρούχια, παροιμιακή φράση της περιοχής Βοΐου Κοζάνης.
ΙΙ. Παστρική καλή η Μαριώ, το τσαρούχι μες την πίτα, παροιμία της περιοχής της Αρκαδίας.
ΙΙΙ. Μη θέλοντας ο ζωγράφος, μα θέλοντας ο Βλάχος, έκανε τον Μωυσή με τσαρούχια.
IV. Ο χωριάτης και αν πλουτίσει / το τσαρούχι δεν θ΄ αφήσει (οι κακές συνήθειες δεν κόβονται εύκολα).
V. Τσαρούχι από τον τόπο σου / και ας είν΄και μπαλωμένο.

Σημερινές φράσεις
Ι. Στις εισαγωγικές εξετάσεις για το πανεπιστήμιο, μπήκε με τα τσαρούχια: σημείωσε θριαμβευτική επιτυχία.
ΙΙ. Κοιμάται με τα τσαρούχια: είναι εκτός πραγματικότητας.
ΙΙΙ. Βγήκε με τα τσαρούχια: παμψηφεί (για εκλογές).
IV. Η γλώσσα μου έγινε σαν τσαρούχι: έγινε σκληρή (σε περίπτωση δίψας).
V. Θα σας πάρουμε με τα τσαρούχια: θα σας νικήσουμε δυναμικά.
• Στην λογοτεχνία, επισημαίνουμε το Διήγημα του Χρήστου Σωφρονά με τον τίτλο: Ο ΧΡΥΣΟΣ ΤΣΟΛΙΑΣ. Αναφέρεται στον πόλεμο της Ελλάδος με τον Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο κεντρικός ήρωας, ένας ιχνηλάτης του Ελληνικού στρατού όπου δεν του φέρονται καλά, σε μια αποστολή του ανακαλύπτει έναν τουρκικό θησαυρό. Σκέπτεται να τον πάριε για λογαριασμό του και να φύγει. Την ίδια ώρα μαθαίνει πως στο χωριό του έβαλαν φωτιά οι Τούρκοι. Τι θα κάνει, πώς θα συμπεριφερθεί; Θα τρέξει να βοηθήσει το χωριό του;

στ. Η διαχρονικότητα
της φουστανέλας των Ευζώνων, και του τσαρουχιού
Ι. Παρατηρούμε ότι σε όλους τους αγώνες του Έθνους μας, οι εύζωνοι με την φουστανέλα και το τσαρούχι, δίνουν το δυναμικό παρόν τους και κερδίζουν μάχες, όπως αναλύθηκε διεξοδικά στις προηγούμενες ενότητες.

Επίσης εντοπίζουμε τους φουστανελάδες με τα τσαρούχια τους σε όλες τις μορφές των καλών τεχνών, με αδιάλειπτη παρουσία και σημαντικό ρόλο.

ΙΙ. Ο Γιώργος Ν. Παπαθανασόπουλος, ο λογοτέχνης, στο ποίημά του για το τσαρούχι, μεταξύ των άλλων, αναφέρει και τα εξής, απευθυνόμενος στο τσαρούχι:

Είσαι γεμάτο λεβεντιά στο κάθε κούνημά σου
Και στο αγέρα στέκεσαι, όταν συρτό χορεύεις.
Η φούντα σου εντρόπιασε του Κάιζερ τα κράνη.
Και τους βουλγάρους έκανε να τρέμουνε μπροστά σου.
Βόμβες εχθρού δεν σε πτοούν, φωτιά δεν σε τρομάζει.
Χωρίς τακούνι κούνησες διπλωματών τακούνια.
Τσαρούχι μας λεβέντικο, τσαρούχι τιμημένο!