Χρονοτοπία 27-09-2011

Eνας αλεβίτης δερβίσης άγιος μυστικιστής σούφι ποιητής θαμμένος στην Λήμνο

Ο Δήμος Λήμνου υποδέχθηκε προσφάτως αντιπροσωπεία των Αρχών της περιοχής της Μαλάτιας, την οποία συνόδευσαν ο δήμαρχος της Ίμβρου και ο δήμαρχος της Μαδύτου. Επί κεφαλής της τουρκικής αντιπροσωπείας ήταν ο κυβερνήτης της περιοχής της Μαλάτιας, αναπληρωτής καθηγητής δρ. Ulvi Saran.
Στόχος της επισκέψεως ήταν η ανάπτυξη σχέσεων συνεργασίας μεταξύ των δήμων. Ιδιαιτέρα έμφαση εδόθη στους τομείς του πολιτισμού και του τουρισμού, αλλά και σε θέματα, όπως αυτό της ακτοπλοϊκής συνδέσεως της Λήμνου με την Ίμβρο. Συμφωνήθηκε η συνδιοργάνωση ενός επιστημονικού συμποσίου, που θα καλύπτει θέματα πολιτιστικού και ιστορικού ενδιαφέροντος, όπως η παρουσία του ποιητή Niyazi Misri στην Λήμνο, η σημασία και οι διαδικασίες εξορύξεως και εμπορίας της «λημνίας γης».
Ο ποιητής Niyazi Misri μπορεί να αποδειχθεί «λίρα-100» για την Ανεμόεσσα νήσο. Αφού έως τώρα δεν κατάφερε να εκμεταλλευθεί τα δικά της πατρικά όπλα (τον Ήφαιστο, τον Φιλοκτήτη, την Υψιπύλη, τον Ιάσονα, τους Καβείρους, την λημνία γη, την αρχαιότερη Βουλή στον κόσμο στην Πολιόχνη), τουλάχιστον ας εκμεταλλευθεί τα αλλότρια.
«Σε όλη την περίοδο της οθωμανοκρατίας - γράφει η Ό. Μάτζαρη - το Παλαιόκαστρο ή Κάστρο Λήμνου λειτούργησε ως τόπος εκτοπισμού υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο γνωστότερος όλων ήταν ο Niyazi Misri, χαρισματικός σούφι μυστικιστής ποιητής και πολιούχος άγιος του κλάδου του τάγματος των δερβίσηδων, που φέρει το όνομά του - Niyaziye Misriye. Τα κηρύγματά του, ανατρεπτικά για το παραδοσιακό ισλάμ και με πολιτικές αιχμές, προκάλεσαν το ιερατικό κατεστημένο και την κεντρική εξουσία της εποχής του. Στο Παλαιόκαστρο Λήμνου έζησε το 1677-92 και το 1693-94. Τον πρώτο χρόνο έζησε περιορισμένος στις φυλακές του φρουρίου και εν συνεχεία απομονωμένος στο τζαμί του λιμανιού, το κτήριο του σημερινού καφενείου «Αιγαίο» στα δυτικά του εκτεινόταν η μουσουλμανική συνοικία.
Όταν ο Misri πέθανε (1694), ενταφιάσθηκε κάπου κοντά στο τζαμί. Το πιθανότερο στο νεκροταφείο που υπήρχε γύρω του. Σύντομα ο τάφος του έγινε σημείο αναφοράς και σεβάσμιος τόπος προσκυνήματος για τους μουσουλμάνους του νησιού - και όχι μόνο. Το τζαμί δίπλα του μετονομάσθηκε προς τιμήν του Misri τζαμί και γύρω του αναπτύχθηκαν κτήρια με θρησκευτική λειτουργία, όπως ένας μεντρεσές (ιεροδιδασκαλείο) και ένας χώρος τελέσεως τελετουργιών από τους δερβίσηδες του κλάδου του αγίου ποιητή. Την τελευταία δεκαετία του 19ου αι. ο τάφος, ως μαυσωλείο, εδέσποζε στο μουσουλμανικό κοιμητήριο από την άλλη μεριά του δρόμου, δυτικά του τζαμιού. Αποτελείτο από δυο χώρους: Ο πρώτος ήταν ένα ανοικτό κεραμοσκεπές υπόστεγο. Ο δεύτερος, ο κυρίως τάφος, ήταν ένα τετράπλευρο, πετρόκτιστο κτίσμα με παράθυρα στις τρεις πλευρές του. Στην επίπεδη οροφή του υπήρχε ένα μεταλλικό κιγκλίδωμα, σαν κι αυτά που υπάρχουν σε τάφους επιφανών μουσουλμάνων.
Νότια του μαυσωλείου, στην άλλη μεριά του δρόμου, ήταν το οκταγωνικής κατόψεως κτήριο με την θολωτή οροφή με τελετουργική χρήση. Ύστερα από τις ανακαινίσεις- ανακατασκευές (1908-10) τα κτίσματα πήραν την τελική μορφή τους. Στο μαυσωλείο εκτίσθησαν οι τρεις πλευρές του κεραμοσκεπούς υποστέγου. Το κιγκλίδωμα της επίπεδης οροφής του κυρίως τάφου διατηρήθηκε. Στο οκταγωνικής κατόψεως κτήριο πέτρινα πλαίσια τόνισαν τα οξυκόρυφα παράθυρα. Η είσοδός του, επίσης οξυκόρυφη με πέτρινο πλαίσιο, διαμορφώθηκε στην μικρή ορθογώνια κεραμοσκεπή προέκταση μιας από τις βόρειες πλευρές του, αυτής που βλέπει στην πλατεία του λιμανιού.
Από πάνω της εντοιχίσθηκε μαρμάρινη επιγραφή που αναφέρεται στον Niyazi Misri και στον ιερό χαρακτήρα του κτηρίου. Τότε (1910), πρέπει να κατασκευάσθηκε ο περίβολος με την εντυπωσιακή πύλη που περιέβαλε την αυλή του. Πάνω από το τόξο της πύλης υπήρχε μια μαρμάρινη επιγραφή. Η πλατεία μπροστά από τον περίβολο και το τζαμί αναδείκνυε το σύνολο.
Μετά την Απελευθέρωση της νήσου (1912), τα θρησκευτικού χαρακτήρα κτίσματα κάτω στο λιμάνι διατηρήθηκαν όπως ήταν. Μουσουλμάνοι εξακολουθούσαν να ζουν στην γειτονιά. Ένοιωθαν πολύ υπερήφανοι που ζούσαν κοντά στον τάφο του αγίου ποιητή και που γίνονταν μάρτυρες των θαυμάτων του. Προσκυνητές εξακολουθούσαν να καταφθάνουν και οι άνδρες των ξένων στρατευμάτων που ήταν εγκατεστημένα στην Λήμνο από το 1916 φωτογράφιζαν τα κτίσματα και έστελναν καρτ ποστάλ, που τα απεικόνιζαν, στις οικογένειές τους στην Ευρώπη».
Και η Ό. Μάτζαρη τελειώνει: «Η κατάσταση άλλαξε μετά το 1924 και την ανταλλαγή των πληθυσμών. Το τζαμί, το οκταγωνικό κτήριο και το οικόπεδο του νεκροταφείου επωλήθησαν από την αρμόδια υπηρεσία της Εθνικής Τραπέζης. Το 1928 στην αυλή του οκταγωνικού κτηρίου εκτίσθη η οικοδομή στην οποία εντοιχίσθηκε η μνημειακή πύλη του περιβόλου - η επιγραφή της κάποια στιγμή αφαιρέθηκε - και το οκταγωνικό κτήριο άρχισε να χρησιμοποιείται ως αποθήκη. Το 1931 το τζαμί μετασκευάσθηκε σε καφενείο, χωρίς να πειραχτούν οι κόγχες του βόρειου τοίχου. Στο διάστημα 1934-36 γκρεμίσθηκε ο μιναρές - διατηρήθηκαν τα σκαλιά του - και με τις πέτρες του εκτίσθη το 1941 το μνημείο των Γερμανών στο Μονόπετρο, στον Ρωμέικο Γιαλό. Το μαυσωλείο του Niyazi Misri, αφού αφαιρέθηκε το κιγκλίδωμα της οροφής του και τοποθετήθηκαν κεραμίδια, άλλαξε πολλές χρήσεις. Έγινε αποθήκη, κατοικία, μαγειρείο των Γερμανών, σιδηρουργείο. Το 1957 γκρεμίσθηκε. Στην θέση του εκτίσθη το τριώροφο κτήριο της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών. Άθικτη έμεινε η κρήνη στη ΒΔ. γωνία του συγκροτήματος του τζαμιού, κτισμένη το 1771 στην μνήμη του αρχηγού των γενιτσάρων, Kapikiran Mehmed-πασά. Χρησιμοποιείται ξανά τα τελευταία χρόνια».
O Κατά την διάρκεια της επισκέψεως στην Λήμνο, η τουρκική αντιπροσωπεία επισκέφθηκε το Αρχαιολογικό Μουσείο της Λήμνου, το οκταγωνικής κατόψεως κτήριο στο λιμάνι της Μύρινας, και την Πινακοθήκη Σύγχρονης Βαλκανικής Τέχνης Κοντιά. Με την ολοκλήρωση της επισκέψεως η τουρκική αντιπροσωπεία ευχαρίστησε την δημοτική Αρχή της Λήμνου, αλλά και τους φορείς με τους οποίους συναντήθηκε τόσο για το επίπεδο συνεργασίας όσο και για την ιδιαίτερα θερμή φιλοξενία που συνάντησε σε κάθε της βήμα.
Η Μαλάτια
Όσο για την Μαλάτια, είναι σήμερα μια εκπληκτική πόλη στα βάθη Ανατολίας, στον άνω ρου του Ευφράτη, στην Τουρκία, που ζει από τα. βερύκοκκά της. Άλλωστε θεωρείται μια από τις πατρίδες του βερύκοκκου! Ευρίσκεται 85 χλμ. ΝΔ. της πόλεως Χαρπούτ-Μεζρέ, 140 χλμ. ΒΔ. του Ντιάρμπακιρ και 15 χλμ. ΝΔ. της συμβολής των ποταμών Ευφράτη με τον Καρμαλά (Τοκμά-σου - (Zamanti-su), πλησίον της Κελεζηνής χώρας των Αρμενίων. Στα Α. κείται η πεδινή χώρα της Καταονίας. Είναι κτισμένη επί ευφορώτατου υψιπέδου (ύψους 650-900 μ.). Αρδεύεται από τους ποταμούς Καρμαλά και Σουλτάν-σου.
Στην απογραφή του 1927 η πόλη είχε 20.339 κατ. Ενώ ακόμη παλαιότερα είχε και 35.000 - και οι οθωμανικές απογραφές κατέγραφαν 2/3 μωαμεθανούς, 3.000 Αρμενίους, 5.000 Τούρκους, 5.000 Ερυθίνους-Κιζιλμπασήδες, κ.ά.). Η μείωση του πληθυσμού οφείλεται στο ανθυγιεινό κλίμα που κάποια στιγμή αναπτύχθηκε στην πόλη, αλλά αυτό διορθώθηκε σχετικά σύντομα. Οι κάτοικοί της αυξήθηκαν (μετρήθηκαν 98.000) την δεκαετία του 1960.
Επί της οδού Μελιτηνής-Αμίδης (Ντιάρμπακιρ) ήταν η αρχαία Μαζάρα. Επί της οδού Σαμοσάτων-Μελιτηνής ευρίσκετο η Πέρρη. Κοντά στην Μελιτηνή έκειτο η πόλις Λακάπη, απ’ όπου ξεκίνησε η δυναστεία των Λακαπηνών (ή Λεκαπηνών, 919-945), με ιδρυτή τον στρατιωτικό, αρμενικής καταγωγής αυτοκράτορα, Ρωμανό Α΄ ή Αβάστακτο! Γι? αυτό έως και σήμερα η πόλη είναι συγκοινωνιακός κόμβος, με αεροδρόμιο, κλπ.
Η Μαλάτια είναι η αρχαία ελληνική Μελίτα/Μελίτη ή Μελιτηνή, πόλη της Σωφηνής. Την ίδρυσε η Αρτεμισία ή κατ? άλλους η Σεμίραμις. Και έγινε η έδρα της επαρχίας Μελιτηνής της Δευτέρας Αρμενίας. Στην ιστορία της πότε ανήκε στην Αρμενία και πότε στην Καππαδοκία.
Λίγο προ του θανάτου του ο Αριαράθης αναχαίτισε την επίθεση του δυνάστου της Κομμαγηνής, Πτολεμαίου, ο οποίος επιδίωκε πάσει θυσία να καταλάβει την Μελιτηνή. Επί Τραϊανού, υπήρχε στην Μελίτη εγκατεστημένη ρωμαϊκή λεγεώνα. Εδώ εξορίσθηκαν, από τον Διοκλητιανό, οι γονείς της αγίας Κυριακής, Δωρόθεος και Ευσεβία. Από τον 4ο μ.Χ. ήταν ήδη έδρα επισκόπου-μητροπολίτου. Ο Ιουστινιανός μεγέθυνε και καλλώπισε με ωραία μνημεία και οχυρώματα την Μελιτηνή. Αλλά απ? αυτά τα βυζαντινά, δεν σώζεται τίποτε σήμερα.
Αργότερα, η Μελίτη έγινε πρωτεύουσα της Μικράς ή Τρίτης Αρμενίας. Τότε την κυβερνούσαν Αρμένιοι ηγεμόνες. Πότε ήταν φίλα και πότε εχθρός της Βυζ. Αυτοκρατορίας. Έγινε κέντρο του Μονοφυσιτισμού.
Η Μελιτηνή εκυριεύθη υπό των αράβων (επί Κων. Κοπρώνυμου - 7ος αι.). Αυτοί κατέστρεψαν όλα τα ωραία μνημεία της. Και έστειλαν τον ελληνικό-καππαδοκικό και αρμενικό πληθυσμό της πόλεως στην Κωνσταντινούπολη - μεταξύ αυτών αναγνωρίζονται και πολλοί αιρετικοί «παυλικιανοί». Ο Βασίλειος Α΄ την απομόνωσε, αλλά απέτυχε να την κυριεύσει. Ο αυτοκράτωρ του Βυζαντίου Θεόφιλος (829-842) ήταν αυτός που κατάφερε (το 841) να καταλάβει την σημαντική ακριτική πόλη, υποχρεώνοντας τον Αλ Μουτασίμ να υπογράψει συνθήκη ειρήνης.
Το 926 οι βυζαντινές αυτοκρατορικές δυνάμεις, υπό τον Ιω. Κουρκούα, καταπάτησαν την συνθήκη Βυζαντινών-αράβων και εισέβαλαν στο Χαλιφάτο Βαγδάτης. Οι Βυζαντινοί σε συνεργασία με αρμενικό εκστρατευτικό σώμα, υπό τον Αρμένιο στρατηγό Μέλιο, κίνησαν να πάρουν την Μελιτηνή. Οι κάτοικοι της πόλεως εζήτησαν βοήθεια από τον χαλίφη της Βαγδάτης. Βοήθεια δεν έφθασε ποτέ! Έτσι Βυζαντινοί και Αρμένιοι εκυρίευσαν την πόλη - αλλά όχι και το φρούριό της! Τα χριστιανικά στρατεύματα αποχώρησαν - με πλήθος ομήρων - και μόνον αφού έλαβαν διαβεβαιώσεις περί ειρήνης και υποτελείας από τον εμίρη της Αμπού Χαφς (Αποχάψ). Μετέβησαν στην Κωνσταντινούπολη όπου συνομολόγησαν ειρήνη και συμμαχία με τον Ρωμανό. Περί το 1070, μνημονεύεται κάτι μυστήριο στην Μελιτηνή: Ο Ρωμανός Δ΄ χωρίζει το στράτευμά του σε δύο περίπου ίσα τμήματα. Το ένα, υπό τον στρατηγό Ιωσήφ Ταρχανειώτη αποστέλλεται εις αναζήτησιν του εχθρού. Αλλά το τμήμα αυτό του στρατεύματος. εξαφανίσθηκε ως δια. μαγείας ξαφνικά κοντά στην Μελιτηνή! Λένε ότι επειδή, ίσως, αποτελείτο από ξένους κακοπληρωμένους μισθοφόρους, διαλύθηκε.
Μνημονεύεται ο Σύρος μητροπολίτης Μελιτηνής, Ιγνάτιος (11ος αι.). Οι Βυζαντινοί την ανακτούν και την κρατούν στο Θέμα Μεσοποταμίας έως το 1235, όταν την κατέλαβαν οι Σελτζουκίδες Τούρκοι του Ικονίου, οι οποίοι την (ξανα)λεηλάτησαν και την πυρπόλησαν.
Τα βάσανα της πόλεως, που ήταν στα σύνορα με την Περσία και τις αραβικές κτήσεις, δεν σταματούν εδώ. Τα φρούριά της τα υπερασπίζονται οι «ακρίτες», αλλά. Το 1396 την κατέλαβε ο σουλτάνος Βαγιαζήτ και κατεστράφη πια ως χριστιανικό κέντρο. Το 1401 ο Ταμερλάνος, ο οποίος και της κατάφερε την τελεία καταστροφή! Όταν επήλθε στους οθωμανούς του σουλτάνου Σελίμ Α΄, η πόλη δεν ήταν παρά ένας λιθοσωρός.
Η Μελιτηνή προσπάθησε να ανακάμψει. Την βοήθησε η εμπορική και η γεωγραφική θέση της. Αλλά ποτέ δεν έφθασε στα αρχαία, προ της καταστροφής της, επίπεδα. Είχε χάσει πλέον την αρχαία της αίγλη.
Η νέα πόλη κτίσθηκε γύρω από ωραία περιβόλια και αμπελώνες και ονομάσθηκε Γενή-Μαλάτια (Νέα Μαλάτια). Η παλαιά (Εσκί) είναι εγκαταλελειμμένη κατά τις τρεις εποχές του χρόνου και μόνον τον χειμώνα επανέρχονται σε αυτήν οι ευπορούντες κάτοικοί της, για να ξεχειμωνιάσουν. Η παλαιά Μαλάτια, στις αρχές του 20ού αι. είχε 300 οικίες όλες κι όλες.Κατά την Γενοκτονία των Αρμενίων η πόλις υποδέχθηκε εκτοπισμένους κατά κύματα από διάφορες πόλεις (από την Σεβάστεια, κ.ά.).
Στην σύγχρονη ιστορία της καταγράφονται και δυο βίαιοι θάνατοι: Τρεις προτεστάντες ιεραπόστολοι (δύο Τούρκοι κι ένας Γερμανός), κατέληξαν, αφού υπεβλήθησαν σε βασανιστήρια (Απρίλιος 2007).
Στην σύγχρονη λαογραφία της, όσον αφορά την κουζίνα της, είναι γνωστή για τα βερύκοκκά της - με τις ποικίλες χρήσεις τους - και τα 70 είδη κεφτέδων (συνήθως σταρένιων) που χρησιμοποιεί. Κύριο έδεσμά της το “Kagit Kebabi” (αρνί και λαχανικά στην εσχάρα σε λαδόκολλα).
Πλην του Niyazi Misri, από την Μαλάτια κατάγονταν ο άγιος Ευθύμιος (373-473), εκ των θεμελιωτών του βυζαντινού μοναχισμού στην Παλαιστίνη. Και οι μεγάλοι βεζύρηδες Ermeni (= Αρμένιος) Suleyman-πασάς (1655-56), ο Darendeli Cebecizade Mehmed-πασάς (1777-78 καταγόμενος από την επαρχία Ντάρεντε), ο Darendeli Topal Izzet Mehmed-πασάς (1828-29 και 1841-42, επίσης από την επαρχία Ντάρεντε). Και ο κουρδικής καταγωγής Τούκος πολιτικός Ισμέτ-πασάς, που ως στρατιωτικός διεκρίθη στην μικρασιατική εκστρατεία (1921-22) και κατόπιν έγινε πρωθυπουργός (Σμύρνη 1884-;)! Και ο, αρμενικής καταγωγής, Τούρκος δημοσιογράφος και συγγραφέας Hrant Dink (1954-2007).
ΠΗΓΕΣ:
Διόδωρος ο Σικελιώτης «Ιστ. Βιβλιοθ.», Πλίνιος, Προκόπιος, Ιω. Σκυλίτζης.
Λεκάκης Γ. «Αρμενία: Επί της ευκαιρία της επετείου μιας τραγικής σφαγής», από το βιβλίο του «Χρονογραφήματα για την Ελλάδα και τον πολιτισμό», εκδ. «Ερωδιός», Θεσσαλονίκη, 2001.
Vardanyan S ?The capitals of Armenia?, εκδ. ?Apolo?, 1995.