Οι Αρμένιοι της Ροδόπης

Σημαντική είναι η παρουσία των Αρμενίων στην πόλη της Κομοτηνής, οι οποίοι συνέβαλαν στην πολιτιστική, οικονομική και κοινωνική δομή της πόλης, δείχνοντας από πολύ νωρίς ένα αξιόλογο δυναμισμό και μια αγάπη για φιλία και συνεργασία με τους υπόλοιπους συμπολίτες τους ανεξαρτήτως θρησκεύματος και προέλευσης. Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία που σας αναφέρω κατωτέρω.

Η παρουσία των Αρμενίων στην Κομοτηνή χρονολογείται με βεβαιότητα από τα μέσα του 18ου αιώνα. Αδιάψευστη μαρτυρία γι' αυτό αποτελεί η ταφόπλακα που βρέθηκε στο αρμένικο νεκροταφείο η οποία ανήκει σε τάφο Αρμένιου που έζησε στην Κομοτηνή και χρονολογείται το 1756. Ο Άγγλος περιηγητής Edward Daniel Clarke που επισκέφτηκε την πόλη το 1801 έγραψε ότι η Κομοτηνή έχει 1.000 σπίτια ανάμεσα στα οποία τα 15 ήταν αρμένικα. Το 1834 ανεγέρθη ο πρώτος αρμενικός ναός του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή, το 1893 στην Κομοτηνή ήταν εγκατεστημένοι 210 Αρμένιοι.

Το 1906 κατά την απογραφή των Οθωμανών βλέπουμε εγκατεστημένους 493 Αρμένιους. Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή το 1923 ο αριθμός τους έφτασε τους 2085. Το 1940 οι εγκατεστημένοι Αρμένιοι στην Κομοτηνή ήταν περί τους 800. Το 1946 - 1947 συνολικά 246 Αρμένιοι μετανάστευσαν από την Κομοτηνή στην λεγόμενη Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας. Την ίδια περίοδο επειδή ορισμένοι λίγοι Αρμένιοι συνεργάστηκαν κατά την περίοδο 1941-1944 με τους Βουλγάρους φύγανε στην Βουλγαρία. Την δεκαετία του 1950 η Αρμενική παροικία της Κομοτηνής αριθμούσε λιγότερα από 150 άτομα. Στις πληροφορίες που έχουμε για τις οικονομικές δραστηριότητες τους τα πρώτα χρόνια βλέπουμε ότι, στην μεγάλη πλειονότητα ασχολούνταν με το εμπόριο, την βιοτεχνία, ορισμένοι γιατροί και φαρμακοποιοί. Την περίοδο του μεσοπολέμου βλέπουμε ότι υπάρχουν και ιδιοκτήτες αεριούχων ποτών, αρτοποιός, βιβλιοπώλης, δερματέμπορος, ζωέμποροι, έμποροι υφασμάτων - ενδυμάτων, ξυλέμποροι και τέσσερις χρυσοχόοι σε σύνολο έξι που διέθετε τότε η Κομοτηνή.

Στην δεκαετία του 1830 τοποθετείται η ίδρυση του πρώτου αρμενικού σχολείου που δεν ξεπέρασε τους είκοσι μαθητές. Όλα τα χρόνια δάσκαλος συνήθως ήταν ο ιερέας της Εκκλησίας. Το 1922-1928 οι μαθητές ανέρχονται περίπου στους 150. Το 1940 το σχολείο είχε 4 δασκάλους με άγνωστο αριθμό μαθητών και με δίγλωσσο πρόγραμμα. Το 1946 το σχολείο έκλεισε οριστικά λόγο έλλειψης μαθητών. Το 1980 το σχολείο που βρισκότανε απέναντι από την Εκκλησία κατεδαφίστηκε και στη θέση του ανεγέρθηκε πολυκατοικία, όπου σήμερα στεγάζονται τα γραφεία και ο Εκπολιτιστικός Μορφωτικός Όμιλος Αρμενίων Κομοτηνής. 

Από το 1946 και μετά η συρρικνωμένη παροικία των Αρμενίων ακολούθησε μια φθίνουσα πορεία με κίνδυνο εξαφάνισης. Όμως από το 1991 η κατάσταση άλλαξε, όταν άρχισαν να εγκαθίστανται στην Ροδόπη νέοι πρόσφυγες από την τέως Σοβιετική Ένωση, ανάμεσα στους οποίους αρκετοί προέρχονταν από την Αρμενία ή από μικτούς γάμους με Πόντιους πρόσφυγες. Η συνοικία των Αρμενίων το λεγόμενο Αρμενιό οριοθετείται από το Δημαρχείο, 5ο Δημοτικό Σχολείο γύρω από "Ξενία" και στα βόρεια από τις οδούς Σισμάνογλου και Δ. Μπλέτσα. Από το 1931 και μετά η Εκκλησία των Αρμενίων της Κομοτηνής υπήχθη στην μητρόπολη της Αθήνας και στην δικαιοδοσία του Αρμενικού Πατριαρχείου της Κιλικίας στον Λίβανο. Ο ιερέας δε ορίζεται από το ανωτέρω Πατριαρχείο.

Οι Αρμένιοι σε όλους τους πολέμους πάντα πολεμούσαν στο πλευρό των Ελλήνων όπως στο Αλβανικό μέτωπο, στην μάχη της Κρήτης και στην εθνική αντίσταση. Στην Κομοτηνή καθ' όλη την διάρκεια της παρουσίας των Αρμενίων ιδρύθηκαν περί τους 13 συλλόγους, από αυτούς εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμη ο Αρμενικός Σταυρός του Ελέους και ο Εκπολιτιστικός Μορφωτικός Όμιλος Αρμενίων Κομοτηνής που ιδρύθηκε το 1980. Σκοποί του συλλόγου είναι η προβολή και διατήρηση της ιδιαίτερης πολιτισμικής ταυτότητας των Αρμενίων. Ωστόσο ο όμιλος ανέπτυξε πολλές δραστηριότητες όπως προβολές κινηματογραφικών ταινιών και ντοκιμαντέρ, ενημερωτικά ιατρικά θέματα, συναυλίες μουσικής, εκθέσεις ζωγραφικής, φωτογραφίας, εκπομπές, ποδηλατοδρομία στα Ελευθέρια, προβολή εθίμων.

Επίσης λειτουργεί και πλούσια βιβλιοθήκη. Συλλογή φωτογραφιών αντικειμένων και ντοκιμαντέρ που αφορούν στην Αρμενική παροικία της Κομοτηνής. Υπάρχει συλλογή παραδοσιακών αρμενικών μουσικών οργάνων και ενδυμασιών, οι οποίες χρησιμοποιούνται και από το χορευτικό τμήμα του συλλόγου. Ο Όμιλος ανέλαβε το δύσκολο έργο να βοηθήσει στην ένταξη στην τοπική κοινωνία των προσφύγων που ήλθαν από την πρώην Σοβιετική Ένωση Αρμενίων και Αρμενοποντίων από μικτούς γάμους. Ο ναός του Αγίου Γρηγορίου Φωτιστή εγκαινιάστηκε το 1834 και χτίστηκε με χρηματικές δωρεές όλων των Αρμενίων της πόλης σύμφωνα με τα εισοδήματά τους. Το δε κωδωνοστάσιο  προστέθηκε χάρη στην δωρεά του Γκ. Ακτεριάν. Η Εκκλησία αν και φέρει το όνομα του Αγίου Γρηγορίου γιορτάζει την δεύτερη Κυριακή του Δεκέμβρη προς τιμή του Αγίου Ιακώβου. Αυτόν τον θεωρούν οι Αρμένιοι ως σωτήρα της πόλης γιατί όταν έπεσε επιδημία πανούκλας στην Κομοτηνή οι κάτοικοι κάνανε τάμα στον Άγιο Ιάκωβο να σώσει την πόλη από την αρρώστια και πράγματι η επιδημία παρήλθε. Έκτοτε την ημέρα αυτή οι Αρμένιοι την γιορτάζουν για να θυμούνται το γεγονός. Η περιφορά του Επιταφίου γίνεται το απόγευμα της Μ. Παρασκευής. Κατά την περιφορά η πομπή σταματά μπροστά στο ναό της Αγίας Παρασκευής, με τις ευχές του Αρμένιου ιερέα και ακολούθως ο Επιτάφιος σταματά μπροστά στον Άγιο Γεώργιο απ' όπου βγαίνουν οι ιερείς και άλλοι πιστοί. Το ίδιο τελετουργικό επαναλαμβάνεται το βράδυ, που ο Επιτάφιος του Αγίου Γεωργίου περνάει μπροστά από την Εκκλησία του Αγίου Γρηγορίου. 

Οι Αρμένιοι της Κομοτηνής διατηρούσαν ως τις αρχές του 20ού αιώνα δύο νεκροταφεία. Το πρώτο μικρό σε έκταση βρισκόταν στο προαύλιο της Εκκλησίας. Εκεί θάβονταν οι προύχοντες έναντι του ποσού των 50 χρυσών λιρών. Το δεύτερο νεκροταφείο βρισκόταν στην δυτική πλευρά της πόλης στο τέλος της σημερινής οδού Ν. Πλαστήρα. Τελικά όμως το 1927 η ελληνική κυβέρνηση τους διέθεσε νέο χώρο δίπλα στο κοιμητήριο των ελληνορθοδόξων όπου είναι μέχρι σήμερα. 

Στο προαύλιο του ναού υπάρχουν ορισμένες ταφόπλακες που προέρχονταν από τα παλιά αρμενικά νεκροταφεία και έχουν μεγάλο ενδιαφέρον. Η πιο παλιά ταφόπλακα που σώζεται είναι από το έτος 1756. Στην οδό Ερμού υπήρχαν πολλά εμπορικά καταστήματα αρμένικα, ορισμένα από αυτά σώζονται ακόμα.

Κατά την αποχώρηση του οθωμανικού στρατού από την Κομοτηνή στις 7-8 Νοεμβρίου του 1912, ήταν δήμαρχος της Κομοτηνής ο Αρμένιος Μιγκίρντιτς Εφέντη Ταμπακιάν και μαζί με όλο το δημοτικό συμβούλιο πήγανε να καλωσορίσουν τον Οθωμανό Γιαβέρ Πασά ο οποίος ήταν στην Κομοτηνή πριν 20 χρόνια υπασπιστής του Πασά και είχε κάνει φιλία με τον πατέρα του Αρμένιου δημάρχου.

Οπότε σεβόμενος την φιλία με τον πατέρα του εξομολογήθηκε στον δήμαρχο ότι όλος ο οθωμανικός στρατός θα φύγει από την πόλη την επομένη μέρα. Ήδη όμως το βράδυ της 6ης Νοεμβρίου όλες οι οθωμανικές δυνάμεις απομακρύνθηκαν από την πόλη, όπως υποσχέθηκε ο Γιαβέρ Πασάς για να μην γίνουν μάχες, ζημιές και σκοτωμοί από τον βουλγαρικό στρατό που ερχότανε. Την 8η Νοεμβρίου ενώ οι Βούλγαροι που ήδη ήταν στρατοπεδευμένοι στο ύψωμα πάνω από τα σημερινά στρατόπεδα, ξεκίνησε μια άμαξα έχοντας επάνω μια αποστολή από Έλληνες, Αρμένιους και Εβραίους μέλη του δημαρχιακού συμβουλίου και με υψωμένη μια μεγάλη λευκή σημαία πήγανε και παρουσιασθήκανε στην εμπροσθοφυλακή των Βουλγάρων που την αποτελούσαν 40 έφιπποι με τους διοικητές τους.

Οπότε κατέβηκαν όλοι μαζί στην πόλη. Μπαίνοντας ώρα 6 το απόγευμα αρχίσανε οι κωδωνοκρουσίες των βουλγαρικών, ελληνορθοδόξων και αρμενικών εκκλησιών. Όλοι οι χριστιανοί είχαν ξεχυθεί στους δρόμους και υποδέχονταν τους απελευθερωτές με ζητωκραυγές. Οι Βούλγαροι είχαν μάλιστα μαζί τους και έναν Αρμένιο βοεβόδα τον Τερ. Αρουτιουνιάν Καρενίκ και του Αντρανίκ Οζανιάν μαζί με 270 εθελοντές Αρμένιους που μάχονταν όλοι εναντίον του κοινού εχθρού. Στα γεγονότα που προηγήθηκαν της υπογραφής της συνθήκης των Σεβρών με την οποία η Θράκη παραχωρήθηκε στην Ελλάδα σπουδαιότατο ρόλο έπαιξε ο αντιπρόσωπος των Οθωμανών Γκαλήπ - παππούς του πρώην βουλευτή του ΠΑΣΟΚ - αυτός αργότερα έγινε βουλευτής και γερουσιαστής της περιοχής μας.

Το ίδιο και ο αντιπρόσωπος των Ισραηλιτών Ε. Ναχμίας μετέπειτα πρόξενος της Ισπανίας στην πόλη μας. Αυτοί οι δύο είχαν μυστικές συναντήσεις με τον Χ. Βαμβακά παρά την λυσσαλέα αντίδραση του Σαρπύ και του εκπροσώπου της Βουλγαρικής κυβέρνησης Γκρεγκώφ. Έτσι ετάχθησαν ανεπιφύλακτα υπέρ των ελληνικών απόψεων. Επίσης σπουδαίο ρόλο έπαιξε που ετάχθη ανεπιφύλακτα υπέρ των ελληνικών απόψεων ο αντιπρόσωπος των Αρμενίων Ρουπέν Κεβορκιάν που τον Μάρτιο του 1919 μέσα στο κτίριο του πρώην Δικαστικού Μεγάρου ψήφισε και εκλέχτηκε πανηγυρικά ως πολιτικός Διοικητής της Θράκης ο Δημήτριος Βουτιάδης χάρη στην ψήφο του Αρμένιου εκπροσώπου. Οι 4 εκπρόσωποι των 4 κοινοτήτων της Κομοτηνής  οι οποίοι έπαιξαν ρόλο στην ενσωμάτωση της Θράκης στην Ελλάδα τον Μάιο του 1920, ήταν ο πρόεδρος της Αρμενικής Κοινότητας δικηγόρος Μιγκιρντίτς Τοροσιάν, ο εκπρόσωπος των Εβραίων, ο εκπρόσωπος των μουσουλμάνων Χότζα Σαλήχ και ο δήμαρχος Κομοτηνής Απόστολος Σούζος.

Στα χρόνια που ζω εδώ στην Κομοτηνή θυμάμαι δύο Αρμένιους τον Μελκονιάν Μπεντίκ που απεβίωσε το 2007 και μου έλεγε εγώ είμαι ένας φτωχός Αρμένιος που επισκευάζω θερμάστρες, οι όλοι άλλοι οι Αρμένιοι είναι πλούσιοι. Επίσης θυμάμαι τον ωρολογοποιό - χρυσοχόο Φιλίπ Φιλιπποσιάν έναν καλοκάγαθο άνθρωπο το σπίτι του βρίσκεται τώρα κλειδωμένο στην οδό Κονδύλη. Αυτός απαραιτήτως κάθε Πάσχα μας έφερνε δώρο ένα πανέρι γεμάτο με κόκκινα αβγά.

Αυτή την στιγμή ιερωμένος των Αρμενίων είναι ο ακούραστος Χοβανές Σαγντετσιάν. Επίσης στα γραφεία του συλλόγου κάθε Σάββατο και Κυριακή παραδίδει μαθήματα αρμενικών η αξιέπαινη και ευγενέστατη δασκάλα κυρία Ροζάνα Ζοχραμπιάν στα παιδιά των Αρμενίων για να μην ξεχάσουν τη γλώσσα, τα γράμματα και τα ήθη και έθιμα των προγόνων τους.

Σήμερα σε όλο το Νομό Ροδόπης ο αριθμός των Αρμενίων ανέρχεται  στους 1.500 περίπου.