Οι Καμηλιέρηδες της Κομοτηνής

Οι Μεμέτ - Αλή Μεμέτ - Αλή, Μεμέτ-Αλή Χαλήτ, Πελιτίν Ντεβετζή, Τασίν Αγάς, Σουκρή Αγάς και Χαλήλ Αγάς

Οι καμήλες στην Κομοτηνή έχουν πολύ παλιά ιστορία ακόμα από τα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αυτές τις χρησιμοποιούσαν σαν μεταφορικό μέσο καθώς επίσης και για το κρέας τους. Ας δούμε όμως τη διαδρομή τους μέσα στον χρόνο.

Υπάρχουν δύο κύρια είδη καμηλών, η βακτηριανή με δύο καμπούρες και η αραβική με μια καμπούρα. Η καμήλα παρουσιάζει μεγάλη αντοχή στις συνθήκες που επικρατούν στην έρημο. Το νερό που χρειάζεται όταν δεν το βρίσκει το παίρνει από το λίπος που έχει αποθηκευμένο στις καμπούρες της. Το λίπος καίγεται μέσα στον οργανισμό της και της δίνει το νερό που έχει ανάγκη. Από την καύση 100 γραμμαρίων λίπους εξοικονομεί 107 γραμμάρια νερού.

Στην Ελλάδα επικράτησε από την Οθωμανική αυτοκρατορία ένα είδος υβριδίου της αραβικής καμήλας.

Κατά την εκστρατεία του Ξέρξη στην Ελλάδα το 483 π.Χ. λιοντάρια που ζούσαν στον Νέστο και σε όλο το δάσος του Παγγαίου μέχρι και τον Αχελώο ποταμό επιτίθεντο το βράδυ και κατασπάρασσαν τις μεταγωγικές καμήλες προτιμώντας μόνο αυτές που τα άλλα ζώα του. Τα λιοντάρια αυτά εξαφανίσθηκαν από τον ελληνικό χώρο γύρω στο 80 με 90 μ.Χ. λόγω της ζήτησης τους για τις ρωμαϊκές αρένες.

Κατά την Τουρκοκρατία καμήλες υπήρχαν στην Άμφισσα της Στερεάς Ελλάδας όπως και στη Θράκη. Στη Θράκη ο αριθμός τους αυξήθηκε μετά το 1923 με την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας.

Καμήλες υπήρχαν και στην Κίρκη Αλεξανδρούπολης, όπως με ενημέρωσε ο Αριστοτέλης Δεβετζής. Καμιά δεκαριά καμήλες εκεί στο χωριό τους είχε ο θείος του Πασχάλης Δεβετζής (από εδώ προέρχεται και το οικογενειακό τους επώνυμο γιατί δεβετζής είναι ο καμηλιέρης στα τουρκικά). Καμήλες είχε και ο Μανώλης Κουρτάκης και αυτός καμιά δεκαριά. Αυτοί με τις καμήλες τους κουβαλούσαν ξύλα από τα βουνά για τους χωριανούς τους καθώς επίσης και διάφορα άλλα εμπορεύματα από και προς Αλεξανδρούπολη. Τις καμήλες αυτές αργότερα τις άφησαν ελεύθερες στο δέλτα του Έβρου (γκιαούρ-αντά) επειδή απαγορευόταν η σφαγή τους.

Θυμάμαι μικρό παιδί πριν 60-65 χρόνια που πήγαινα με το τρένο από Αλεξανδρούπολη στην Ξάνθη τις έβλεπα να περπατούν η μια πίσω από την άλλη δίπλα στις γραμμές φορτωμένες με τον καμηλιέρη μπροστά, ήταν αυτές οι καμήλες της Κίρκης.

Όπως με εξομολογήθηκε ο φίλος Ανέστης Σχοινάς όταν ήταν παιδί πριν 60 χρόνια περίπου διέμενε στο σπίτι που είχαν στην οδό Βενιζέλου και Κούλογλου. Εκεί από πίσω υπήρχε το μεγάλο οικόπεδο του Φιλιππίδη, κατά το μεσημέρι κατεύθυναν 15-20 καμήλες η μια δεμένη πίσω από την άλλη και μπροστά πάντα τις οδηγούσε ο καμηλιέρης με ένα γαϊδουράκι. Όλες ήταν φορτωμένες με ξύλα δρυός που τα είχαν κόψει οι ξυλάδες από τα βουνά. Εκεί αφού τις ξεφόρτωναν έκοβαν τα ξύλα σε μικρότερα κομμάτια και έρχονταν οι αραμπάδες που τα φόρτωναν και τα μοίραζαν σε αυτούς που τα είχαν παραγγείλει για την ξυλόσομπα και τα τζάκια τους.

Άλλες φορές οι καμήλες κουβαλούσαν από τα βουνά από τα καμίνια ξυλοκάρβουνα μέσα σε 5-6 μεγάλα σακιά, από μακριά όπως ερχόταν φαινόταν σα να κινούνταν ολόκληρα μικρά βουνά. Τα ξυλοκάρβουνα αυτά τα κατέβαζαν σε ένα καρβουναριό που υπήρχε στη σημερινή οδό Γ. Νικολάου εκεί δίπλα στο Ταμπάκ - Χανέ (βυρσοδεψείο) του Ταμπάκ Αμέτ. Από εκείνο το καρβουναριό αγόραζε ο κόσμος τα ξυλοκάρβουνα.

Καμήλες έφερναν από το βουνό στον Θωμά Βακιάνη όπως με ενημέρωσε ο γιος του Ανέστης Βακιάνης στο ξυλάδικο που διατηρούσε εκεί απέναντι από τον κινηματογράφο "Rex" στρογγύλια δρυός για να φτιάξει παρκέ που ήταν η πρώτη ύλη για βιοτεχνίες των Αθηνών.
Ο Ανέστης Σχοινάς θυμίζει πως το θεωρούσαν μεγάλη παλικαριά όταν ήταν μικρά παιδιά να περάσουν κάτω από την καμήλα γιατί πίστευαν ότι έτσι θα ψηλώσουν. Ο καμηλιέρης τους μάλωνε γιατί αν τους άρπαζε η καμήλα θα τους πετούσε πολλά μέτρα μακριά. Άλλες φορές έδιναν μια δραχμή στον καμηλιέρη και τους ανέβαζε επάνω στις καμήλες.

Το καλοκαίρι με τη ζέστη οι καμηλιέρηδες τις πήγαιναν εκεί στα Χίλια Δένδρα στον Ο.Α.Ε.Δ. για να βοσκήσουν γιατί είχε πολλούς θάμνους και πολύ χόρτο. Όταν τις τάιζαν τις έδιναν από ένα ολόκληρο σακί χόρτο για να χορτάσουν.

Καμήλες χρησιμοποιούσαν για να μεταφέρουν από το Παπίκιο Όρος τα ξύλα δρυός και οι βαρελάδες Χρήστος Βαρελάς (παππούς) και Γεώργιος (γιος) στο εργαστήριο τους που διατηρούσαν στην οδό Ηροδότου 10 και που το διατηρεί μέχρι και σήμερα ο αξιόλογος επιχειρηματίας Χρήστος Βαρελάς (εγγονός) για να φτιάξουν βαρέλια, ντουρβάνες, μουσλούκια (δοχεία νερού), κουβάδες κλπ.

Τελικά οι καμήλες ήταν τα πρώτα "φορτηγά" εκείνης της εποχής λόγω του μεγάλου φορτίου μέχρι και 500 κιλά που μπορούσαν να κουβαλήσουν.

Πολλοί κάτοικοι της περιοχής του "Ξενία" έβλεπαν με δέος σχεδόν την ίδια ώρα τις καμήλες να διασχίζουν και να καταλαμβάνουν όλο το μήκος της οδού Σισμάνογλου. Τα ζώα περπατούσαν στη σειρά φορτωμένα καυσόξυλα δημιουργώντας ένα αδιαπέραστο τείχος με τις καμπούρες τους. Προπομπός πάντα ένα μικρόσωμο γαϊδουράκι που μετέφερε τον καμηλιέρη. Έτσι έμπαιναν στα στενά για να ξεφορτώσουν τα ξύλα στα σπίτια των παραγγελιοδόχων για τις μασίνες, τα τζάκια και τις ξυλόσομπες τους. Το ίδιο κομβόι από καμήλες έβλεπε, όπως με ενημέρωσε και ο Βασίλειος Κέκκερης που διέμενε μικρός στην οδό Κότυος.

Επί οθωμανικής αυτοκρατορίας τα καραβάνια με τις καμήλες που είχαν προορισμό την Αδριανούπολη ακολουθούσαν τον Εντερνέ γιολού (δρόμος προς Αδριανούπολη). Έτσι ονομάζεται μέχρι και σήμερα από τους μουσουλμάνους. Τον διέσχιζαν ξεκινώντας από την Κομοτηνή βορειοανατολικά πάνω από το αλάν-κογιου και μέσω Κάλχα έφταναν στο σλαβόφωνο χωριό Ποντίκια εκεί κοντά στον Κέχρο όπου υπήρχε χάνι για να ξεκουραστούν οι καμηλιέρηδες με τα ζώα τους. Εδώ ο σουλτάνος είχε ορίσει 12 ανθρώπους από αυτό το χωριό και θα τους έπαιρνε τα κεφάλια αν γινόταν κάποια έκνομη ενέργεια κατά των αγωγιατών γιατί από εκεί περνούσε η αλληλογραφία και οι θησαυροί του.

Αφού ξεκουραζόταν λοιπόν οι καμηλιέρηδες στο χάνι αυτό μέσω Δερείων κατέληγαν στο χωριό Σπήλαιο όπου έκαναν μια μεγάλη στάση. Εκεί πάλι μαζεύονταν όλοι οι καμηλιέρηδες δίπλα σε μια βρύση, την ντεβετζή τσεσμέ (βρύση του καμηλιέρη) και από εκεί σε τέσσερις ώρες ήταν στην Αδριανούπολη. Αφού ξεφόρτωναν τα εμπορεύματα τους φόρτωναν άλλα εμπορεύματα υπό παραγγελία και ακολουθούσαν πάλι το ίδιο δρομολόγιο της επιστροφής.

Ένας γνωστός καμηλιέρης από τα παλιά που ζούσε στην Κομοτηνή στην οδό Αδριανουπόλεως 43 ήταν και ο Βελιτίν Ντεβετζή. Με τις καμήλες του κουβαλούσε ξύλα από τα βουνά για ανθρώπους που τα παράγγελναν καθώς και διάφορα άλλα εμπορεύματα. Αυτός καταγόταν από οικογένεια καμηλιέρηδων πάππου προς πάππου ακόμα από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Στο σπίτι αυτό διαμένει τώρα ο εγγονός του κτηνίατρος Μεχμέτ Δεβετζήογλου. Ο παππούς του τις καμήλες αυτές της κράτησε μέχρι το 1968 περίπου.

Στην οδό Αδριανουπόλεως πάλι απέναντι από το τζαμί διατηρούσε καφενείο ο Χαλήλ Αγάς. Αυτός όπως με ενημέρωσε ο ίδιος, όταν ήλθε για επίσκεψη στην Ελλάδα ο βασιλιάς Φεϊζάλ της Σαουδικής Αραβίας έφερε μαζί τις γυναίκες από το χαρέμι του καθώς επίσης και μια νεόγεννη καμήλα με το μικρό της, οπότε κάλεσαν στην Αθήνα τον Χαλήλ Αγά επειδή είχε κάποιες γνώσεις από καμήλες για να τις προσέχει και να αρμέγει τη μαμά καμήλα από της οποίας το γάλα έπινε κάθε πρωί ο βασιλιάς, όπως και οι γυναίκες του που το χρησιμοποιούσαν σαν κρέμα για την επιδερμίδα τους.

Όταν αναχώρησε ο βασιλιάς για την πατρίδα του, του χάρισε την καμήλα με τα μικρό της, οπότε αυτές τις έφερε στην Κομοτηνή με το τρένο. Τις δύο αυτές καμήλες τις βλέπαμε που τις στάβλιζε δίπλα στις φυλακές σε ένα κτήμα που διατηρούσε εκεί. Όταν πέθανε η μαμά καμήλα έμεινε το παιδί της. Την καμήλα αυτή την φόρτωνε στο τρένο και την μετέφερε στις ακτές της Κατερίνης και στον Ισθμό της Κορίνθου. Εκεί μετέβαιναν μαζί με τον φωτογράφο Μπάμπη Ζωγράφου όπου ανέβαιναν επάνω στην καμήλα οι τουρίστες και έβγαιναν φωτογραφίες.

Μέχρι το τέλος των καμηλών αυτών το ίδρυμα του Βασιλιά Φεϊζάλ έστελνε ένα μικρό χρηματικό ποσό στον Χαλήλ Αγά για την συντήρησή τους. Ο Χαλήλ Αγάς απεβίωσε πριν 10 χρόνια περίπου.

Ένας άλλος καμηλιέρης που διέμενε στην οδό Αινείου 8 ήταν και ο Μεμέτ Αλή - Μεμέτ Αλή αυτός είχε 12 καμήλες και έκανε τις ίδιες εργασίες όπως και οι άλλοι καμηλιέρηδες. Το 1960 ο γιος του Μεμέτ Αλή Χαλήτ (πασάς) επειδή μάλωσε άγρια με τον πατέρα του μετέβη στην Αίγυπτο απ' όπου αγόρασε 24 καμήλες και ένα κόκκινο άλογο. Από εκεί τις μετέφερε με το πλοίο στον Πειραιά και με το τρένο στην Κομοτηνή. Τις στάβλιζε στην οδό Τηλεμάχου αδιέξοδος Ζ'.

Όλοι οι καμηλιέρηδες έκαναν έναν κομβόι από 50-100 καμήλες και μετέφεραν εμπορεύματα όπως τρόφιμα, ελαιόλαδο, ζάχαρη, καφέ, τσάι κλπ από την Κομοτηνή στα Πομακοχώρια μια και τότε δεν υπήρχαν δρόμοι, από εκεί στην επιστροφή φόρτωναν ξύλα μεταφέροντας τα στην Κομοτηνή όπου τα έκοβαν σε μικρότερα κομμάτια και τα πωλούσαν στους ενδιαφερόμενους.

Ο Μεμέτ - Αλή Χαλήτ το καλοκαίρι αφού στόλιζε τις καμήλες του με πολύχρωμα χαϊμαλιά, χάντρες, φούντες κλπ τις φόρτωνε στο τρένο για τον Πειραιά και από εκεί με τα καράβια τις πήγαινε στα νησιά όπου οι τουρίστες ανέβαιναν επάνω και έβγαιναν φωτογραφίες. Άλλες φορές εκεί δίπλα στον καθεδρικό ναό που τότε δεν υπήρχε, αυτός διατηρούσε ένα οικόπεδο όπου έβαζε τις καμήλες και πάλευαν μεταξύ τους. Την πάλη αυτή την παρακολουθούσαν πολλοί άνθρωποι που έβαζαν στοιχήματα και έτσι κέρδιζε χρήματα ο Χαλήτ.

Ο γιος του Μεμέτ Αλή Δημήτριος με ενημέρωσε ότι τις δύο τελευταίες καμήλες το 1984 ο πατέρας του τις δώρισε στον Κτηνοτροφικό Σταθμό Κομοτηνής, εκεί έζησαν αυτές μέχρι να πεθάνουν.

Άλλος καμηλιέρης ήταν ο Τασίν Αγάς που διέμενε στην οδό Κερσοβλέπτου και είχε οκτώ καμήλες.

Στην οδό Αδριανουπόλεως αδιέξοδος Β' διέμενε ο Σουκρή που είχε 20 καμήλες.

Επειδή απαγορευόταν η σφαγή των καμηλών οι καμηλιέρηδες όταν είχαν παραγγελίες για κρέας έσφαζαν εκεί πίσω από το νοσοκομείο κρυφά την καμήλα και πουλούσαν το κρέας της. Με το κρέας της καμήλας έφτιαχναν νόστιμα λουκάνικα και τον καλύτερο παστουρμά.

Ο Μεμέτ Αλή Δημήτριος τις καμήλες του πατέρα του τις πήγαινε μικρό παιδί εκεί δίπλα στην γέφυρα Κουλακόγλου γιατί είχε πολλά χόρτα και θάμνους.

Οι καμηλιέρηδες πολλές φορές περίμεναν στον ανοιχτό χώρο στο σημερινό παρκινγκ δίπλα στην αντιπεριφέρεια απ' όπου φόρτωναν τα εμπορεύματα παραγγελίες για τα χωριά.

Αυτό που λένε "στο κρατάει καμήλα" επικράτησε από το ότι αν ποτέ πειράξεις καμήλα το κρατάει στη θύμησή της οπότε όσος καιρός και να περάσει αν σε δει βγάζει πολλά σάλια και σε κυνηγάει να σε δαγκώσει.

Αυτή η προσπάθειά μου για τους καμηλιέρηδες της Κομοτηνής στοχεύει μέσα από τις μαρτυρίες και τις γνώσεις συγγενών καμηλιέρηδων να διατηρηθεί η μνήμη μιας Κομοτηνής που χάθηκε αλλά δεν θα ξεχαστεί ποτέ. Θα ήταν πολύτιμη η συμβολή καθενός που μπορεί να έχει επιπλέον στοιχεία, φωτογραφίες και μνήμη για την περίοδο αυτή. Το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης μήπως πρέπει να αναλάβει σχετική πρωτοβουλία για να φωτίσει και περισσότερο ερευνητικά - επιστημονικά εχέγγυα αυτήν εποχή και ίσως μέσω από κάποια διδακτορικά ή και άλλα ερευνητικά πεδία;