Ο Μήνας Μάρτιος και η παρουσία του στη Λαογραφία (με τις παροιμίες, τα ήθη και τα έθιμα), στην χριστιανική θρησκεία και στην ιστορία του τόπου μας, αλλά και η επίδραση όλων αυτών στις καλές τέχνες

ΑΡΘΡΑ

Μοιραστείτε το

Γράφει η φιλόλογος Ντίνα Σαμουρκασίδου, αντιπρόεδρος του Πολιτιστικού Συλλόγου Περιοχής Βυζαντινού Φρουρίου Κομοτηνής

ΣΤ. Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΚΑΙ ΤΟ ΚΡΥΦΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

"Αυτόν τον λόγο θα σας πω / δεν έχω άλλον κανένα. / Μεθύστε με το αθάνατο / κρασί του '21" παροτρύνει με περηφάνια ο ποιητής Κωστής Παλαμάς.

α. Η εθνική εξέγερση του 1821
Ο ξεσηκωμός του 1821 των υπόδουλων, για 400 χρόνια (1453 - 1821) Ελλήνων, κατά του Οθωμανού δυνάστη, για ελευθερία και αυτοδιάθεση, υπήρξε πολύ σημαντικό γεγονός για την ιστορία της Νεότερης Ελλάδος. Η ελληνική επανάσταση αποτέλεσε την αφετηρία για την εθνική παλιγγενεσία, διότι πέτυχε την ίδρυση του ελληνικού κράτους και είχε σαν αποτέλεσμα την παρουσία της Ελλάδος στον πολιτικό χάρτη του κόσμου, σύμφωνα με το sansimera.gr.

Ο ελληνικός ξεσηκωμός και οι μάχες του
Ξεκίνησε τον Φεβρουάριο του 1821 από τις παραδουνάβιες ηγεμονίες και ενδυναμώθηκε με την απελευθέρωση της Καλαμάτας στην Πελοπόννησο, στις 23 Μαρτίου του 1821. Παρά την αποτυχία του Αλέξανδρου Υψηλάντη στην Μολδοβλαχία, η επανάσταση γενικεύθηκε στην Πελοπόννησο και επεκτάθηκε σε όλο τον ελληνικό χώρο. Η κατάληψη της Τριπολιτσάς, τον Σεπτέμβριο του 1821, στερέωσε την εξέγερση και ανέδειξε την στρατιωτική ιδιοφυία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Οι επιτυχίες των επαναστατημένων Ελλήνων συνεχίστηκαν στα Δερβενάκια και στην Γραβιά με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και τον Αθανάσιο Διάκο. Και στην θάλασσα όμως διέπρεψαν, με τον Κωνσταντίνο Κανάρη, τον Ανδρέα Μιαούλη και τον λιγότερο γνωστό, αλλά θερμό πατριώτη, Αντώνη Βιζβίζη.
Η αδυναμία των Οθωμανών Τούρκων να καταστείλουν την επανάσταση οδήγησε στην εμφάνιση των Αιγυπτίων με τον Ιμπραήμ, που αποτέλεσαν μεγάλη απειλή λόγω και της εμφύλιας διαμάχης μεταξύ των Ελλήνων της Πελοποννήσου και της Στερεάς Ελλάδος κυρίως. "Και η διχόνοια που κρατάει / ένα σκήπτρο η δολερή / καθενός χαμογελάει: / πάρ 'το λέγοντας και συ!, μας θυμίζει ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός. Η πτώση του Μεσολογγίου, το 1826, αναζωπύρωσε τον φιλελληνισμό στην Ευρώπη, ακολουθώντας το παράδειγμα του Λόρδου Βύρωνα, που πέθανε στο Μεσολόγγι το 1824. Η συνδρομή των Μεγάλων Δυνάμεων: Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας στην απελευθέρωση της Ελλάδος αποδείχθηκε καθοριστική, ιδιαίτερα στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου τον Οκτώβριο του 1827 όπου οι ενωμένες ναυτικές δυνάμεις των τριών χωρών αντιμετώπισαν νικηφόρα τον τουρκοαιγυπτιακό στόλο του Ιμπραήμ.
Ιωάννης Καποδίστριας και Δημήτριος Υψηλάντης
Η Γ' Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας εξέλεξε με 7ετή θητεία, 1ο κυβερνήτη της Ελλάδος τον Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος, αφού άφησε μια λαμπρή καριέρα στο εξωτερικό, από το οποίο βοηθούσε, με κάθε τρόπο την Ελλάδα, ήρθε το 1828 στην χώρα για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην πατρίδα και από κοντά. Προσπάθησε να οργανώσει την Παιδεία και τα οικονομικά της χώρας, παρέχοντας ό,τι καλύτερο. Το αποτέλεσμα ήταν η δολοφονία του από τους Μανιάτες Μαυρομιχάληδες, Κωνσταντίνο και Γιώργη. Σε όσους συμβούλευαν τον Καποδίστρια να προσέχει, απαντούσε: "Αν οι Μαυρομιχαλαίοι θέλουν να με δολοφονήσουν, ας με δολοφονήσουν. Τόσο το χειρότερο γι' αυτούς. Θα έλθει κάποτε η μέρα που οι Έλληνες θα καταλάβουν την σημασία της θυσίας μου". Ήταν το 1831 και ήταν 55 ετών. Η τελευταία μάχη του αγώνα δόθηκε στην Πέτρα της Βοιωτίας το 1829, όπου διακρίθηκε ο γενναίος πατριώτης Δημήτριος Υψηλάντης, πρίγκιπας, στρατιωτικός, λόγιος και αρχηγός της Φιλικής Εταιρείας. Η Φιλική Εταιρεία ήταν η σημαντικότερη από τις μυστικές οργανώσεις που σχηματίσθηκαν για την προετοιμασία της Επανάστασης του 1821 και για την απελευθέρωση της Ελλάδος από τους Οθωμανούς. Ιδρύθηκε το 1814 στην Οδυσσό από τον έμπορο, γραμματικό και επαναστάτη Ξάνθο, από τον πιλοποιό, εξού και το όνομά του, Σκουφά και τον Τσακάλωφ. Σαν 4ο μέλος μυήθηκε ο Θρακιώτης έμπορος Κομιζόπουλος.
Ο 1ος εθνομάρτυρας υπέρ της ελευθερίας της Ελλάδος υπήρξε ο Ρήγας Φεραίος, που ήταν συγγραφέας, στοχαστής και επαναστάτης. Θεωρείται ο πρόδρομος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Η απελευθέρωση ελληνικών εδαφών
Η απελευθέρωση της Ελλάδος, σύμφωνα με την Συνθήκη του Λονδίνου του 1830, περιελάμβανε την Πελοπόννησο, τα νησιά του Αργοσαρωνικού και την Εύβοια. Αυτή ήταν η ελεύθερη Ελλάδα τότε και έφταναν τα βόρεια σύνορά της στην γραμμή Αχελώου - Σπερχειού. Με τη νεότερη συνθήκη του Λονδίνου του 1832, επεκτάθηκαν τα σύνορα προς τα βόρεια στην γραμμή Αμβρακικού - Παγασητικού. Το 1864 ενσωματώθηκαν και τα Ιόνια νησιά στον ελληνικό κορμό. Το 1881, με την συνθήκη της Κωνσταντινούπολης ενώνεται και η Θεσσαλία με την Ελλάδα. Με τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13 και την Συνθήκη του Βουκουρεστίου απελευθερώνονται: Η Ήπειρος, εκτός από την Βόρεια Ήπειρο, αλλά και η Μακεδονία, με τους 14 Νομούς της μέχρι και την Καβάλα, η Κρήτη και αρκετά από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου.
Το 1919, με την Συνθήκη του Νεϊγύ, παραχωρούνται στην Ελλάδα οι 3 Νομοί της Δυτικής Θράκης de jure και στις 20 Μαΐου απελευθερώνονται de facto και ενσωματώνονται στον ελληνικό κορμό. Τα 12νησα, που στην πραγματικότητα είναι 15 και έχουν και 23 νησίδες απελευθερώθηκαν και ενώθηκαν με την Ελλάδα το 1948.
β. Η εθνική εξέγερση του 1821 μέσα από τις καλές τέχνες και τον κινηματογράφο
Μεγάλη υπήρξε η επίδραση του αγώνα της παλιγγενεσίας με τους ήρωές του και τα γεγονότα του.

Στην ζωγραφική
Ι. "Η Δόξα των Ψαρών" υπήρξε πίνακας του Νικ. Γύζη που φιλοτεχνήθηκε απ' αυτόν το 1898. Η Δόξα μεγαλόπρεπη και φτερωτή πατά το πόδι της στην λεηλατημένη γη των Ψαρών, θυμίζοντας μας το γνωστό επίγραμμα του Διονυσίου Σολωμού: "Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη / περπατώντας η δόξα μονάχη,/ μελετά τα λαμπρά παλικάρια / και στην κόμη στεφάνι φορεί, / καμωμένο από λίγα χορτάρια, / που είχαν μείνει στην έρημη γη.
ΙΙ. "Η σφαγή της Χίου" του Ντελακρουά. Ο Γάλλος ζωγράφος εμπνευσμένος από την σφαγή δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων της Χίου από τους Οθωμανούς το 1822, αποτύπωσε το γεγονός το 1824 στο έργο του.
ΙΙΙ. "Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη" του Φραντς Χάνφσταιν. Ο Μπότσαρης ήταν ξακουστός για την γενναιότητά του, την ανδρεία του και την συνεισφορά του στον αγώνα. Ο πίνακας φιλοτεχνήθηκε από τον ζωγράφο το 1846.
Στην ποίηση
Ι. "Ο Θούριος" του Ρήγα Φεραίου. Πατριωτικό ποίημα, γραμμένο για να ξεσηκώσει τους Έλληνες στον αγώνα κατά των Τούρκων. Εξάλλου η λέξη Θούριος, παραγόμενη από το ρήμα Θρώσκω = αναπηδώ, πηδώ, εφορμώ, σημαίνει πολεμικό τραγούδι. Αποτελείται από 126 στίχους, γραμμένους σε γλώσσα λαϊκή και τυπώθηκε το 1797 (18ος αι.)
ΙΙ. "Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν" του Διονυσίου Σολωμού, με τις 158 4στιχες στροφές, γραμμένος από το εθνικό μας ποιητή το 1823.
ΙΙΙ. "Το Ελληνόπουλο" του Βίκτωρα Ουγκώ, σε μετάφραση Κωστή Παλαμά, μεταξύ άλλων αναφέρει: "Φτωχό παιδί, που κάθεσαι ξυπόλυτο στις ράχες, / για να μην κλαις λυπητερά, / τι θάθελες τάχα να 'χεις; Βόλια, μπαρούτι θέλω, να!
IV. Τραγούδι κλέφτικο, από ποίημα του Κώστα Κρυστάλλη, που πέθανε σε ηλικία 26 ετών. Αναφέρεται στη ζωή των Κλεφτών.
Στην πεζογραφία
Ι. "Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη", του Γιώργου Δροσίνη. Ο ήρωας πέθανε το 1823. Γι' αυτόν γράφτηκε και το Δημοτικό Τραγούδι που αναφέρεται στον θάνατό του: "Σαν το' άκουσεν η μαύρη γη, τρεις χρόνους δεν χορτιάζει. / Σαν το άκουσαν και τα βουνά και κείνα ραγισθήκαν. / Σαν το άκουσε και ο ουρανός τρεις χρόνους δεν σταλάζει. / Ο ΜΑΡΚΟΣ ΕΣΚΟΤΩΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΚΟΤΩΣΕ ΚΑΙ ΧΙΛΙΟΥΣ!
ΙΙ. Ο Λόγος του Κολοκοτρώνη εις την Πνύκα. Εκφωνήθηκε από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη το 1838 στον Λόφο της Πνύκας, απέναντι από την Ακρόπολη προς τους μαθητές του Γυμνασίου των Αθηνών και σε πολλούς Αθηναίους, που συγκεντρώθηκαν, όταν έμαθαν το γεγονός. Μεταξύ άλλων αναφέρει: "Σαν μια βροχή έπεσε σε όλους μας η επιθυμία της ελευθερίας μας, και όλοι, και οι κληρικοί και οι προεστοί και οι καπεταναίοι και οι μορφωμένοι και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι συμφωνήσαμε αυτόν τον σκοπό και εκάμαμε την επανάσταση".
Στον κινηματογράφο
Ι. "Μπάυρον, η μπαλάντα ενός δαιμονισμένου". Πρόκειται για κινηματογραφική ταινία του Νίκου Κούνδουρου, που γυρίσθηκε το 1992. Η ταινία επικεντρώνεται στην παρουσία του ρομαντικού ποιητή Λόρδου Μπάυρον στο Μεσολόγγι του 1824, όπου και πέθανε ο Φιλέλληνας ποιητής. Η ταινία εκτός από εμπορική επιτυχία, απέσπασε και πολλά βραβεία για την ποιότητά της.
ΙΙ. "Η Δίκη των Δικαστών". Πρόκειται για ταινία του 1974, σε μουσική του Χρήστου Λεοντή και σενάριο του Πάνου Γλυκοφρύδη, σε παραγωγή της Finos Film. Το περιεχόμενό της: Μετά το τέλος της δίκης του Κολοκοτρώνη, το παλάτι πιέζει τους δικαστές Τερτσέζη και Πολυζωίδη να υπογράψουν την θανατική καταδίκη του Κολοκοτρώνη, απόφαση που υπέγραψε η πλειοψηφία του Δικαστηρίου. Όταν οι δικαστές αρνούνται, κατηγορούνται για παράβαση καθήκοντος, αλλά στην "δίκη των Δικαστών" που ακολουθεί, αθωώνονται πανηγυρικά. Τον ρόλο του Αναστάσιου Πολυζωίδη από το Μελένικο της Μακεδονίας υποδύεται ο Νίκος Κούρκουλος. Η ταινία έλαβε μέρος και στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.
γ. Το κρυφό Σχολείο και η Τουρκοκρατία
Ο όρος "κρυφό σχολειό", χρησιμοποιήθηκε τον 19ο αιώνα, για να δηλώσει τη διδασκαλία που παρείχαν μοναχοί και άλλοι κληρικοί σε νεαρά Ελληνόπουλα σε μοναστήρια ή σε εκκλησίες. Στην διάδοση του όρου αυτού, μεγάλη ήταν η συμβολή του ομώνυμου πίνακα του Νικολάου Γύζη, που φιλοτεχνήθηκε το 1886 και του Δημοτικού τραγουδιού: Φεγγαράκι μου λαμπρό, / φέγγε μου να περπατώ, / να πηγαίνω στο σχολειό, / να μαθαίνω γράμματα, / γράμματα, σπουδάματα, / του Θεού τα πράγματα, στην έκδοση που παραθέτει ο Γιάννης Βλαχογιάννης, σύμφωνα με σχετικό άρθρο στην εφημερίδα "Πρώτο Θέμα". Το 1899, ο Ιωάννης Πολέμης (1862 - 1924), εμπνευσμένος πολύ πιθανόν από τον πίνακα του Γύζη, γράφει το γνωστό ποίημα "Το κρυφό σχολείο": Εκεί καταδιωγμένη κατοικεί / του σκλάβου η αλυσόδετη πατρίδα, /βραχνά ο παπάς, ο δάσκαλος εκεί, / θεριεύει την αποσταμένη ελπίδα, / με λόγια μαγικά, / εκεί η ψυχή πικρότερο αγρικά / τον πόνο της σκλαβιάς της, εκεί βλέπει / τι έχασε, τι έχει, τι της πρέπει, αναφέρει μεταξύ άλλων ο ποιητής.
Το ποίημα αυτό ενίσχυσε ακόμη περισσότερο την άποψη για την ύπαρξη "κρυφών σχολειών". Είναι αλήθεια ότι τα πρώτα χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) από τους Οθωμανούς, οι συνθήκες δεν ευνοούσαν την συστηματική λειτουργία σχολείων, παρά μόνον σε ορισμένες πόλεις.
Ο ρόλος της εκκλησίας στην Εκπαίδευση
Ο Πατριάρχης Μάξιμος ο Γ', μεταξύ των ετών 1454 και 1457, δίδασκε στην Αδριανούπολη, όπου βρισκόταν, στα παιδιά μερικών αρχόντων. Επίσης στην Κωνσταντινούπολη και άλλες μεγάλες πόλεις, λειτουργούσαν, "κοινά σχολεία", στοιχειώδους εκπαίδευσης, θα λέγαμε τώρα. Οι δάσκαλοι πληρώνονταν από τους γονείς των παιδιών. Αντίθετα, σε βενετοκρατούμενες περιοχές, όπως η Χίος, η Κορώνη, η Κέρκυρα, η Ζάκυνθος κ.α. σχολεία αναφέρονται ήδη από το 2ο μισό του 15ου αιώνα. Ποιοι όμως φοιτούσαν σ' αυτά στις δύσκολες εκείνες εποχές; Τον 16ο αιώνα η κατάσταση άρχισε να βελτιώνεται. Στην Πατριαρχική Σχολή στην Κωνσταντινούπολη "εδίδασκε την ελληνικήν φωνήν και τέχνην", ο Ιωάννης Ζυγομαλάς, σε 15 μαθητές αρχικά. Το 1585 (16ος αι.) στη Θεσσαλονίκη, τον 1586 (16ος αι.) στην Αθήνα και το 1593 (16ος αι.) στην Κύπρο, μαρτυρείται η λειτουργία σχολείων, κυρίως χάρη στην παρουσία λογίων στις περιοχές αυτές. Αντίθετα, στον υπόλοιπο ελλαδικό χώρο επικρατούσε πνευματικό σκοτάδι. Μετά το 1570 (16ο αι.) η εκκλησία άρχισε να ιδρύει σχολεία σε μοναστήρια και ναούς, για την διδασκαλία ανάγνωσης και γραφής. Το 1593 (16ος αι.) ο Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης Ιερεμίας ο Β' ο Τρανός παρότρυνε τους Μητροπολίτες να ιδρύσουν σχολεία στις επαρχίες τους "ώστε τα θεία και ιερά γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι, βοηθείν δε κατά δύναμιν τοις εθέλουσι διδάσκειν και μαθείν προαιρουμένους", (=ώστε τα θεία και ιερά γράμματα να μπορούν να διδάσκονται και να βοηθούν, όσο περισσότερο μπορούν αυτούς που θέλουν να διδάσκουν και επιλέγουν να μάθουν). Βέβαια υπήρχαν αντικειμενικές δυσκολίες. Είναι γνωστό πως δεκάδες σπουδαίοι Έλληνες Λόγιοι έφυγαν, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, για την Δύση, όπου συνέβαλαν αποφασιστικά στην ανάπτυξη των επιστημών και υπήρξαν αναμφίβολα από τους πρωτοπόρους του αναγεννησιακού πολιτισμού.
Για την αμάθεια που επικρατούσε στις ηπειρωτικές περιοχές αναφέρει ο Παπαρρηγόπουλος: "Είδαμε σε ποια αλλόκοτη γλώσσα έγραφαν οι γραμματικοί των Σουλτάνων τις δήθεν ελληνικά γραμμένες διεθνείς τους Συνθήκες.

2. Βελτίωση της Παιδείας και τα Γιάννενα
Από τα μέσα του 17ου αιώνα και κυρίως από τις αρχές του 18ου αιώνα, η κατάσταση άρχισε να αλλάζει. Σ' αυτό συνετέλεσαν: Ι. Η κατάργηση του παιδομαζώματος. ΙΙ. Η οργάνωση του εμπορίου. ΙΙΙ. Η μεγάλη διάδοση των ελληνικών βιβλίων που τυπώνονται στην Βενετία, στην Βιέννη και αλλού. IV. Η εμφάνιση των εθνικών ευεργετών που άφηναν μεγάλα χρηματικά ποσά για την ίδρυση σχολείων στις ιδιαίτερες πατρίδες τους και V. ο ανεκτικότερος τρόπος αντιμετώπισης εκ μέρους των Οθωμανών, είχαν σαν αποτέλεσμα την ίδρυση πολλών σχολείων σε διάφορα μέρη της Ελλάδος και την εμφάνιση των λεγομένων δασκάλων του Γένους που συνέβαλαν αποφασιστικά στην πνευματική αναγέννηση του Ελληνισμού. Η Ήπειρος και ιδιαίτερα τα Γιάννενα κατείχαν τα πρωτεία. Τα Γιάννενα ήταν "πρώτα στα άρματα / στα γρόσια και στα γράμματα". Χαρακτηριστικά ο Κούμας λέγει: "Η Ελλάδα οφείλει στα Ιωάννινα την αναγέννηση της Παιδείας της". Ένας από τους πρώτους, αν όχι ο 1ος Έλληνας Ηπειρώτης που ζούσε στην Βενετία και έδωσε χρήματα για την λειτουργία σχολείων στην υπόδουλη πατρίδα του, ήταν ο Επιφάνειος Ηγούμενος, ο οποίος το 1647 (17ος αι.), ίδρυσε δύο σχολεία: ένα στην πατρίδα του τα Γιάννενα και ένα άλλο στην Αθήνα, όπου διδάσκονταν γραμματική, φιλολογία και επιστήμες.
Η Ήπειρος είχε τους περισσότερους ευεργέτες από όλα τα άλλα μέρη της Ελλάδος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι αδελφοί Ζωσιμάδες, από το χωριό Γραμμένο της Ηπείρου. Ήσαν έμποροι, που ξενιτεύτηκαν, πλούτισαν και πρόσφεραν τα περισσότερα χρήματά τους στα Γιάννενα κυρίως και γενικότερα στην Ήπειρο, αλλά και σε άλλες πόλεις της Ελλάδος για εκπαιδευτικές και κοινωνικές ανάγκες. ΑΣ ΜΙΜΗΘΟΥΝ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ, ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΑΚΡΙΤΙΚΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΘΡΑΚΗ.

3. Μαρτυρίες που επιβεβαιώνουν την ανάγκη ύπαρξης "κρυφών σχολειών"
Το 1811, στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο, υπήρχαν περίπου 2.000 σχολεία. Ωστόσο το 1821 η Ελλάδα είχε 39 μόνον λογίους, όπως αναφέρει ο Π.Ν. Παπαρούνης στο έργο του για την τουρκοκρατία.
Ο Γιάννης Βλαχογιάννης έγραφε: δεν υπάρχει καμιά ιστορική μαρτυρία που να βεβαιώνει την ύπαρξη "κρυφού σχολειού".

Υπάρχουν, ωστόσο, κάποια γεγονότα και μαρτυρίες που μάλλον φανερώνουν κάτι διαφορετικό:
Ι. Η ρήση του Οικουμενικού Πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη, το 1620 (17ος αι.): "Δεν έχουμε σοφία στα μαθήματα, επειδή εδώ και 200 χρόνια στην Ελλάδα έχουν βασιλεύσει οι Τούρκοι".

ΙΙ. Τα όσα αναφέρει ο Φώτιος Χρυσανθακόπουλος (1829) δηλαδή ο Φωτάκος που ήταν υπασπιστής του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη: "Μόνοι τους οι Έλληνες εφρόντιζαν για την παιδεία, η οποία συνίστατο στο να μαθαίνουν τα κοινά γράμματα και λίγη αριθμητική.

Επειδή δεν υπήρχε δάσκαλος, ο ιερέας φρόντιζε γι' αυτό. Και όλα αυτά γίνονται στα σκοτεινά και με μεγάλη προφύλαξη από τους Τούρκους".

ΙΙΙ. Ο Μελέτιος Πηγάς, Πατριάρχης Αλεξανδρείας, αναφέρει πως ο Σουλτάνος Σελήμ έκοψε 30.000 γλώσσες στην Αίγυπτο, μόνο και μόνο επειδή μιλούσαν ελληνικά αναγράφεται σαν μαρτυρία το 1598 (16ος αι.)

IV. Άλλος Σουλτάνος με φιρμάνι του 1675 (17ος αι.) πρόσταξε τους τοπικούς αξιωματούχους στην Κασταμονή του Πόντου να αφήνουν στο εξής ελεύθερους τους Έλληνες να διδάσκουν κατ' οίκον τα παιδιά. Πρόκειται για οικοδιδασκαλεία, κάτι σαν ιδιαίτερο μάθημα.

V. Υπάρχουν και ξεκάθαρες μαρτυρίες για την ύπαρξη "κρυφού σχολειού" με 1η την μαρτυρία του Κωνσταντίνου Οικονόμου εξ Οικονόμων (1821).

VI. Η πιο γνωστή μαρτυρία είναι του Στέφανου Κανέλλου του 1822, αλλά υπάρχει και σε έργο του Γερμανού Λόγιου Ίκεν: Οι Τούρκοι εμπόδιζαν την λειτουργία σχολείων περισσότερο από την λειτουργία εκκλησιών: Γι' αυτό και οι Γραικοί προσπαθούσαν να συστήσουν "κοινά σχολεία κρυφά, όπου και των πτωχών τα τέκνα ανεξόδως εδιδάσκοντο.

VII. Ακολουθεί ο Ιάκωβος Ρίζος - Νερουλός, ο οποίος το 1826 γράφει τα εξής: "Οι Τούρκοι απαγόρευαν αυστηρά την ίδρυση σχολείων, διότι φοβούνταν πως, αν οι χριστιανοί μορφώνονταν, θα γίνονταν δούλοι επικίνδυνοι και δυσκολοκυβέρνητοι".

VIII. Ο σπουδαίος λόγιος του 19ου αιώνα, Γεώργιος Χασιώτης, σε ανέκδοτο στα ελληνικά έργο του, διότι γράφτηκε στα γαλλικά, το 1881 αναφέρει: "Την νύχτα με το φως της σελήνης, λέγει ένα δημοτικό τραγούδι, τα ελληνόπουλα, αψηφώντας την τουρκική σκληρότητα, έτρεχαν στα σχολεία, για να πάρουν από κει μερικά ράκη δηλαδή κουρέλια, του αρχαίου πολιτισμού της πατρίδας τους".

ΜΕΡΟΣ Ζ': ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ι. Ο Μάρτης είτε σαν 1ος μήνας του Πολιτικού Ρωμαϊκού έτους, είτε σαν 3ος του θρησκευτικού έτους, παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον.

ΙΙ. Η αναγέννηση της φύσης επιδρά στις ενέργειες των ανθρώπων και εμπλουτίζει την λαογραφία.

ΙΙΙ. Παρατηρούμε πολλά ήθη και έθιμα σχετιζόμενα με την ελληνική αρχαιότητα.

IV. Καθιερώθηκαν μέσα στον Μάρτη, γιορτή για την γυναίκα και ημέρα εορτασμού της ποίησης, που σηματοδοτούν και τα δύο την χαρά της ζωής και το τέλος του χειμώνα.

V. Κορυφαία γιορτή θεωρείται η 25η Μαρτίου, για τους χριστιανούς και τους Έλληνες, απανταχού της Γης. Για την διπλή αυτή γιορτή, ο Χιώτης ποιητής Γιώργος Βερίτης, μας προτρέπει: Χαρείτε, αδέλφια, την διπλή αυτή γιορτή. / Είναι η γιορτή της Πίστης και της Λευτεριάς, / που προμηνά τον ερχομό του Λυτρωτή / και των προγόνων διαλαλεί την αρετή.