Ο Μήνας Μάρτιος και η παρουσία του στη Λαογραφία (με τις παροιμίες, τα ήθη και τα έθιμα), στην χριστιανική θρησκεία και στην ιστορία του τόπου μας, αλλά και η επίδραση όλων αυτών στις καλές τέχνες

ΜΕΡΟΣ Α': Ο ΜΗΝΑΣ ΜΑΡΤΙΟΣ

"Ο Μάρτης κάνει την αρχή / και όλα τα δένδρα ανθούνε, / ξυπνούν όλα τα λούλουδα / και τα πουλιά λαλούνε", αναφέρει ένα όμορφο 4στιχο της δημοτικής μας ποίησης, τονίζοντας την αναγέννηση της φύσης τον μήνα αυτό, που σηματοδοτεί το τέλος του χειμώνα και την έναρξη της Άνοιξης, που περιλαμβάνει τον Μάρτιο, τον Απρίλιο και τον Μάιο. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο ονομάζεται και Ανοιξιάτης ο Μάρτιος.

α. Το ρωμαϊκό ημερολόγιο

Όπως λέγει η ρωμαϊκή ιστορία, οι ιδρυτές της Ρώμης, ο Ρώμος και ο Ρωμύλος, ονόμασαν τον 1ο μήνα του έτους τους Μάρτιο προς τιμήν του, σύμφωνα με την μυθολογία, πατέρα τους και γενάρχη των Ρωμαίων, του Θεού Άρη. Ο αρχαίος συγγραφέας Πλούταρχος στο έργο του: Βίος του Νουμά, μας θυμίζει "πως ο Μάρτιος απεικονίζεται σαν άνδρας ντυμένος με δέρμα λύκαινας". Ας μην ξεχνούμε πως το σύμβολο της Ρώμης είναι η Λύκαινα με τα δύο μικρά παιδιά, τον Ρωμύλο και τον Ρώμο, να θηλάζουν από τους μαστούς της.

Τον 1ο μήνα της Άνοιξης, τον Μάρτιο, οι Ρωμαίοι άρχιζαν τις πολεμικές τους επιχειρήσεις, εξού και το όνομά του: Μάρτιος από τον Άρη, θεό του πολέμου, που στα λατινικά λέγεται: Mars - Martis. Κατά τους χρόνους όμως της ελεύθερης Ρωμαϊκής Πολιτείας, ο μήνας αυτός ήταν αφιερωμένος στον θεό Ερμή, ασχέτως αν ο κατ' εξοχήν τιμώμενος θεός των Ρωμαίοων ήταν ο Άρης.

Το Ρωμαϊκό ημερολόγιο είχε αρχικά 10 μήνες. Δεν υπήρχαν ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος. Λέγεται ότι ο Πομπήλιος Νουμάς, που υπήρξε ο 2ος βασιλιάς μετά τον Ρωμύλο (753 - 671 π.Χ.), προσέθεσε τους 2 μήνες στο προηγούμενο ημερολόγιο. Η ειρηνική βασιλεία του Πομπήλιου Νουμά, θεωρήθηκε αργότερα ένα είδος χρυσού αιώνα, γι' αυτό και με διαρρύθμισή του, μετακινήθηκε ο Μάρτιος και από 1ος έγινε 3ος. Πρώτος μήνας, από τότε έγινε ο Ιανουάριος προς τιμήν του ειρηνικού Θεού Ιανού. Σύμφωνα με άλλους η μετακίνηση αυτή έγινε το 153 π.Χ. από τους υπάτους, διότι τότε αναλάμβαναν την εξουσία τους σαν άρχοντες του τόπου. Ο Μάρτιος όμως εξακολουθούσε να παραμένει ο 1ος μήνας του θρησκευτικού έτους, ενώ ο πολιτικός μήνας, ημερολογιακά, έγινε ο Ιανουάριος.

β. Οι 12 μήνες και η ιστορία τους

Το ημερολογιακό έτος των Ρωμαίων, αρχικά 10μηνο και αργότερα 12μηνο, αποτελούσαν οι παρακάτω μήνες:

1. Μάρτιος (από το Mars = Άρης) προς τιμήν του Άρη, θεού του πολέμου
2. Απρίλιος (πιθανόν από το ρήμα aperio = ανοίγω), πολύ σπουδαίος μήνας της Άνοιξης. Τότε "ανοίγει και ο καιρός", καλυτερεύει .
3. Μάιος. Πήρε το όνομά του από την θεότητα Maia (στα λατινικά Μάγια), που ήταν προστάτις της γονιμότητας, μητέρα του θεού Ερμή.
4. Ιούνιος. Ονομάσθηκε έτσι από την Juno = Ήρα, προστάτιδα του σπιτιού και του γάμου, αλλά και των δημητριακών καρπών.
   Τα ονόματα των μηνών: Απρίλιος, Μάιος και Ιούνιος, συνδέονται με την Άνοιξη, την βλάστηση και σκλήρυνση ή ωρίμανση των φυτών. Ανάλογα είναι και τα νεοελληνικά: Θεριστής (ο Ιούνιος), Αλωνάρης (ο Ιούλιος), Τρυγητής ( ο Σεπτέμβριος).
5. Κουιντίλες δηλαδή 5ος (μήνας), από το quinque = πέντε: Από το 44 π.Χ. προς τιμήν του Ιουλίου Καίσαρα μετονομάσθηκε: Ιούλιος, όπως λέγεται και τώρα.
6. Σεξτίλις δηλαδή 6ος (μήνας) από το sex = έξι. Από το 8 π.Χ. προς τιμήν του Οκταβιανού Αυγούστου, πήρε την ονομασία Αύγουστος.
7. Σεπτέμβριος, δηλαδή 7ος (μήνας), από το septem = επτά.
8. Οκτώβριος, δηλαδή 8ος (μήνας), από το octo = οκτώ.
9. Νοέμβριος, δηλαδή 9ος (μήνας), από το novem = εννέα.
10. Δεκέμβριος, δηλαδή 10ος (μήνας), από το decem = δέκα.
11. Ιανουάριος, που πήρε το όνομά του από τον Ρωμαίο θεό Ιανό. Η θεότητα αυτή είχε δύο πρόσωπα. Εθεωρείτο ο φύλακας των εισόδων και των εξόδων, γι' αυτό και απεικονίζονταν συνήθως σε σημεία διαβάσεων, όπως είναι οι θύρες, οι πύλες και οι γέφυρες. Οι πόρτες των ναών, όπου λατρευόταν, ήταν ανοικτές και σε ειρήνη και σε πόλεμο.
12. Φεβρουάριος. Πήρε το όνομά του από το ρήμα Februo = καθαρίζω, εξαγνίζω λόγω των πολλών θρησκευτικών εορτών εξαγνισμού, που τελούνταν στην Ρώμη τον μήνα αυτό, για να απαλλαγούν οι Ρωμαίοι από τις αμαρτίες που έπραξαν έναν ολόκληρο χρόνο. Από το 150 π.Χ. ή κατ' άλλους το 153 π.Χ., το ημερολογιακό έτος αρχίζει από τον μήνα Ιανουάριο, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω.
    Ωστόσο οι ονομασίες των μηνών έμειναν οι ίδιες, αν και δεν είχαν πια την σειρά που δήλωνε το όνομά τους.
    Όλα τα ονόματα των μηνών είναι επίθετα και εννοείται το ουσιαστικό μήνας (=mensis στα λατινικά).
    Η επικράτηση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας επέβαλε και την καθιέρωση ενιαίου επίσημου ημερολογίου και την ονοματολογία των μηνών, σύμφωνα με τον αείμνηστο καθηγητή Λατινικής Φιλολογίας Θεοφάνη Κακριδή.
    γ. Παλιό και Νέο Ημερολόγιο
    Το συνηθισμένο Ρωμαϊκό έτος είχε 365 μέρες και κάθε τέταρτο έτος 366 ημέρες. Το έτος που είχε 366 ημέρες, ήταν το δικό μας δίσεκτον ή βίσεκτον έτος, διότι η επιπλέον ημέρα προσετίθετο μετά την 28η Φεβρουαρίου - εξού και κουτσοφλέβαρος ο μήνας - οπότε ο Φεβρουάριος είχε και 29η ημέρα.
    Από κάποιες τροποποιήσεις που έκανε ο Ιούλιος Καίσαρ, στο ημερολόγιο, πήρε και το όνομά του: ΙΟΥΛΙΑΝΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ή όπως είναι περισσότερο γνωστό: ΠΑΛΙΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ.
    Το ημερολόγιο που έχουμε σήμερα ονομάζεται: ΓΡΗΓΟΡΙΑΝΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ή ΝΕΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ. Θεσπίσθηκε από τον Πάπα Γρηγόριο τον 3ο και απ' αυτόν πήρε το όνομά του. Πρόκειται για παραλλαγή του Ιουλιανού Ημερολογίου, το οποίο βρισκόταν σε χρήση από τον 1ο αι. π.Χ. μέχρι το 1582 (16ος αι. μ.Χ.). Η τελευταία ημέρα του Ιουλιανού Ημερολογίου ήταν η 4η Οκτωβρίου 1582 (16ος αι. μ.Χ.) και η αμέσως επόμενη και 1η του Γρηγοριανού ήταν η 15η Οκτωβρίου 1582 μ.Χ.
    Η ελληνική πολιτεία εφάρμοσε το Γρηγοριανό, δηλαδή το Νέο Ημερολόγιο το 1923, ονομάζοντας την 16η Φεβρουαρίου 1η Μαρτίου. Μεταξύ παλαιού και νέου ημερολογίου υπάρχουν 13 ημέρες διαφορά. Για να το θυμόμαστε, ας σκεφτούμε ότι με το Νέο Ημερολόγιο γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου, ενώ οι παλαιοημερολογίτες τα γιορτάζουν στις 6 Ιανουαρίου. Το Νέο Ημερολόγιο εφαρμόζεται σχεδόν σε όλο τον κόσμο, για καλύτερη επικοινωνία και συνεργασία.
    

Β' ΜΕΡΟΣ:

Η ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Ο ΜΑΡΤΗΣ

Σαν Λαογραφία ορίζεται η επιστήμη που ασχολείται με όλες τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού, όπως είναι οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα, οι αρχιτεκτονικές τεχνικές, το ντύσιμο, κ.α. Εξετάζει, ταξινομεί και καταγράφει, όσα ένας λαός, κατά παράδοση λέγει, ενεργεί και πράττει σε συλλογικό επίπεδο ψυχικής και κοινωνικής ζωής του λαού, σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο.

Ασχολείται με τον υλικό βίο και την λαϊκή δημιουργία (οίκος, τροφή και ποτά, λαϊκές τέχνες), με την πνευματική ζωή (θρησκευτική ζωή, παροιμίες, αινίγματα κ.α.) και με τον κοινωνικό βίο (καθημερινές συνήθειες, παιχνίδια, σχολική ζωή κ.α.)

Οι σκοποί της Λαογραφίας είναι επιστημονικοί, εθνικοί, ανθρωπιστικοί και διεθνιστικοί, σύμφωνα με τον λαογράφο Λουκάτο Δημήτριο, στο έργο του: Εισαγωγή στην ελληνική λαογραφία. Ασχολείται και με τον μήνα Μάρτιο, που στα αρχαία ελληνικά χρόνια λεγόταν ελαφηβολιών. Αποτελούσε τον 9ο μήνα του αττικού ημερολογίου και αντιστοιχεί με το χρονικό διάστημα: 21 Φεβρουαρίου έως 23 Μαρτίου. Ήταν αφιερωμένος στην θεά Άρτεμη, θεά του κυνηγιού. Ο μήνας πήρε το όνομά του από τα Ελαφηβόλια, γιορτή με θυσίες ελαφιών που τελούνταν την 6η μέρα του μήνα προς τιμήν της Ελαφηβόλου Άρτεμης. Τον ίδιο μήνα, στην αρχαία Αθήνα, διοργανώνονταν και τα μεγάλα ή εν άστει Διονύσια προς τιμήν του Διονύσου του Ελευθερέα, τα οποία θεσμοθετήθηκαν από τον Πεισίστρατο και κατά τα οποία παρουσιάζονταν και διαγωνίζονταν τραγωδίες από την 11η έως την 13η ημέρα του μήνα Ελαφοβολιώνα, δηλαδή του σημερινού Μαρτίου.

Το λαογραφικό περιεχόμενο του Μαρτίου είναι πλούσιο και σχετίζεται με τη θέση του σαν 1ου μήνα της Άνοιξης, αλλά και με τις άστατες καιρικές συνθήκες που επικρατούν και έχουν αποφασιστική σημασία για την γεωργική και κτηνοτροφική παραγωγή. Αυτή η διαπίστωση αναδεικνύεται από την πληθώρα σχετικών παροιμιών, αλλά και από διάφορες διηγήσεις της ελληνικής παράδοσης.

α. Παραδοσιακές διηγήσεις και παροιμίες για τον Μάρτη
Σύμφωνα με μια αφήγηση που μνημονεύει η παράδοση ο Μάρτης λέγεται και δίγαμος. Έχει δύο γυναίκες, μια πολύ όμορφη και φτωχή και μια πολύ άσχημη και πλούσια. Ο Μάρτης κοιμάται στην μέση. Όταν γυρίζει προς την άσχημη, κατσουφιάζει, μαυρίζει και σκοτεινιάζει όλος ο κόσμος. Όταν γυρίζει προς την όμορφη, γελάει, χαίρεται, και λάμπει ο κόσμος. Γι' αυτό και η παροιμία τονίζει:

• Μάρτης είναι νάζια κάνει, / πότε κλαίει και πότε γελάει, επειδή είναι πεντάγνωμος και άστατος.

Σύμφωνα με την μετεωρολογία, παρατηρούνται πολλές καιρικές μεταβολές τον Μάρτιο και έτσι εξηγείται η αστάθεια του καιρού, γι' αυτό και είναι χαρακτηριστικές οι παροιμίες του μήνα:

• Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνας.

• Φύλα (=φύλαγε) ξύλα για τον Μάρτη, να μην κάψεις τα παλούκια.
• Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκαύφτης.
• Αν ρίξει ο Μάρτης δύο νερά και ο Απρίλης άλλο ένα, / χαρά σε κείνο ζευγά που έχει πολλά σπαρμένα, τονίζοντας η παροιμία την αξία της βροχής τον Μάρτη, για την γεωργική παραγωγή.
• Όπως ασπρίζουν τα βουνά τον Μάρτη από τα χιόνια, / έτσι ν' ασπρίσουν τα μαλλιά της νύφης απ' τα χρόνια, δηλώνοντας το σπάνιο της χιονόπτωσης στον μήνα αυτό.
• Η αγάπη σου ήταν ψεύτικη, / σαν του Μαρτιού το χιόνι, / όταν το στρώνει αποβραδίς /και το πρωί το λιώνει!
• Δεν λείπει ο Μάρτης απ' την Σαρακοστή. Η παροιμία λέγεται, επειδή ο μήνας αυτός αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της 40ήμερης νηστείας, δηλαδή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Αυτή η παροιμία λέγεται για κάποιον που είναι απαραίτητος σε μια περίσταση και δεν γίνεται να λείπει από το γεγονός.

β. Η κυρά Σαρακοστή

Πρόκειται για ένα από τα παλαιότερα ελληνικά έθιμα για την Σαρακοστή. Ήταν ένα αυτοσχέδιο ημερολόγιο, που μετρούσε τις εβδομάδες της Μεγάλης Σαρακοστής, σαν επίσημη έναρξη της οποίας οριζόταν η Καθαρά Δευτέρα. Το ημερολόγιο αυτό, στα περισσότερα σπίτια το έφτιαχναν με χαρτί. Ζωγράφιζαν μια γυναίκα με φαρδιά φούστα, μ' έναν σταυρό στο κεφάλι, με σταυρωμένα χέρια λόγω προσευχής, χωρίς στόμα λόγω νηστείας και με επτά πόδια, ένα για κάθε εβδομάδα της Μεγάλης Σαρακοστής. Ξεκινώντας από την Καθαρά Δευτέρα, κάθε Σάββατο που περνούσε, της έκοβαν και από ένα πόδι και έτσι ήξεραν πόσες εβδομάδες απέμειναν μέχρι το Πάσχα. Το Μεγάλο Σάββατο έκοβαν και το τελευταίο της πόδι, σύμφωνα με το argiro.gr

Εκτός από χαρτί, σε πολλά μέρη της Ελλάδος έφτιαχναν την κυρά Σαρακοστή από ζυμάρι, με αλεύρι, αλάτι και νερό, όπως αναφέρει και το παρακάτω ποίημα: Την Κυρά Σαρακοστή που ΄ναι έθιμο παλιό, / οι γιαγιάδες μας την φτιάχναν, / με αλεύρι και νερό. / Για στολίδι της φορούσαν / στο κεφάλι έναν σταυρό. / Μα το στόμα της ξεχνούσαν, / γιατί νήστευε καιρό. / Και τις μέρες τις μετρούσαν, / με τα πόδια τα επτά. / Κόβαν ένα την βδομάδα, / μέχρι νάρθει Πασχαλιά.

γ. Το έθιμο του "Μάρτη" και οι πελαργοί

Πανελλήνια γνωστό είναι το έθιμο του "Μάρτη", σύμφωνα με το οποίο το πρωί της 1ης Μαρτίου οι μητέρες δένουν στο καρπό του χεριού των παιδιών τους μια στριμμένη ασπροκόκκινη κλωστή, τον "Μάρτη" για να τα προφυλάξει από τις ακτίνες του ηλίου που πιστεύεται ότι είναι βλαβερές αυτή την εποχή. Βέβαια, η συνήθεια αυτή, στην εποχή μας επεκτάθηκε σε όλες τις ηλικίες και όχι μόνον στα μικρά παιδιά. Τον φορούν μέχρις ότου δουν τον πρώτο πελαργό, το συμπαθές αυτό πτηνό που αγαπάει να βρίσκεται κοντά στους ανθρώπους και έρχεται από μακριά, όπως και τα χελιδόνια, μετά από το ξεχειμώνιασμα στις ζεστές χώρες της Αφρικής έρχεται από τον Μάρτιο μέχρι τον Απρίλιο.

Θυσιάζονται, οι πελαργοί αν χρειασθεί για τα μικρά τους, αλλά και τα μικρά αγαπούν τους γονείς τους και τους φροντίζουν, όταν γεράσουν, βάζοντάς τους ανάμεσά τους, για να μην κρυώνουν ή μαδώντας τα δικά τους φτερά και σκεπάζοντας μ' αυτά τους γονείς τους.

Πρώτα έρχεται την Άνοιξη το αρσενικό, για να ετοιμάσει την φωλιά και μετά έρχεται το θηλυκό και ζευγαρώνουν στα μέσα Απριλίου. Αποτελεί ο πελαργός το σύμβολο της αρμονίας, ανάμεσα στον άνθρωπο και στην φύση.

Το έθιμο του "Μάρτη" είναι παμπάλαιο και έχει βαλκανική διασπορά και κυρίως παρατηρείται στα Σκόπια και στην Βουλγαρία και στην Αλβανία. Πιστεύεται ότι ο "Μάρτης" ή "Μαρτιά", όπως λέγεται, έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια, στη διάρκεια των οποίων οι μύστες έδεναν μια κλωστή την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και στο αριστερό τους πόδι, όπως παρατηρεί ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης. Ας θυμηθούμε ότι το ασπροκόκκινο νήμα σαν βραχιολάκι στα χέρια, συμβολίζει την πίστη στη δύναμη των χρωματιστών κλωστών. Το έθιμο αυτό ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, θεωρώντας το ειδωλολατρικό, το απαγόρευσε από τον 5ο μ.Χ. αιώνα.

δ. Το έθιμο της φωτιάς στη Θράκη

Στον Βορειοελλαδικό χώρο η 1η Μαρτίου συνδέεται με έθιμο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, όπως είναι το άναμμα της φωτιάς. Όταν ήρθαν στην Ελλάδα οι πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης, έφεραν μαζί τους τα ήθη και τα έθιμά τους, πολλά από τα οποία τηρούνται ακόμη και σήμερα. Ένα από αυτά είναι το άναμμα και το πήδημα της φωτιάς. Πρόκειται για ένα έθιμο που αφορά το καλωσόρισμα της Άνοιξης που έρχεται, και είναι ο αποχαιρετισμός του χειμώνα που φεύγει. Την 1η Μαρτίου πριν από την ανατολή του Ηλίου, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές, ο νοικοκύρης του σπιτιού άναβε την φωτιά στην αυλή του. Την φωτιά την άναβαν με σάλματα δηλαδή άχυρα από σιτάρι, με τα οποία ήταν γεμάτα τα αχυρένια στρώματα και τα μαξιλάρια που χρησιμοποιούσαν, καθώς και τα μιντέρια τους, δηλαδή οι μεγάλες μαξιλάρες ή καναπέδες. Αυτά λόγω της χρήσης τους όλο το χειμώνα έχαναν τον όγκο τους και γέμιζαν ψύλλους και άλλα ζωύφια, όπως είναι οι κοριοί. Γι' αυτό τα έκαιγαν τα παλιά και έφτιαχναν καινούργια. Φρόντιζαν οι νοικοκυρές, στην συνέχεια, να ασβεστώσουν τα σπίτια για το Πάσχα και να ασπρίσουν τα πεζοδρόμια. Φωτιές άναβαν ακόμη στα σταυροδρόμια, στις πλατείες και οι γειτονιές έμοιαζαν σαν να είχαν πανηγύρι. Όλη η οικογένεια πηδούσε πάνω από την φωτιά 3 φορές - συμβολικός και πολυσήμαντος ο αριθμός 3 - λέγοντας συγχρόνως: έξω οι ψύλλοι, μέσα ο Μάρτης. Επίσης άλλαζαν μεταξύ τους ευχές, όπως και την φράση: Μάρτης, γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης. Ήταν τόση η χαρά τους, ώστε διαγωνίζονταν στις γειτονιές, για το ποιος θα ανάψει την πιο μεγάλη και ψηλή φωτιά. Αυτό το έθιμο σχετίζεται με τον Προβατά Σερρών, σύμφωνα με την Κ.Ε.ΔΗ.Σ., δηλαδή Κοινωφελή Επιχείρηση Δήμου Σερρών. Παρόμοιο έθιμο αποχαιρετισμού του χειμώνα, αναβιώνουν κάθε χρόνο και στην Παραδημή Κομοτηνής, ανάβοντας παρόμοιες φωτιές και λέγοντας: "Έξω οι ψύλλοι, μέσα ο Μάρτης". Οι κάτοικοι του οικισμού κατάγονται επίσης, από την Ανατολική Θράκη.

ε. Τα χελιδονίσματα -τα κάλαντα της Άνοιξης- και οι παραλλαγές

Από τον 7ο μ.Χ. αιώνα εξακολουθούν να γιορτάζουν την 1η Μαρτίου, με πομπές, με χορούς και τραγούδια. Είναι ο μήνας των χελιδονιών. Το χελιδόνι θεωρείται ο φτερωτός προπομπός της Άνοιξης. Παραδοσιακά υπολείμματα του αρχαίου εορτασμού της 1ης Μαρτίου είναι τα χελιδονίσματα. Τα τραγουδούσαν τα παιδιά, οι λεγόμενοι χελιδονιστές, πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι, με ένα ξύλινο στολισμένο χελιδόνι, που μοιάζει πολύ με το ανασκαφικό εύρημα στις Αιγές της Αρχαίας Μακεδονίας, της πρώιμης εποχής του σιδήρου. Πρόκειται για μικρό κλουβάκι ανοικτό. Στην κορυφή του έχει ένα χελιδόνι, είναι στολισμένο με λουλούδια και ασπροκόκκινες κλωστές, τις μάρτες. Ήταν τα κάλαντα της Άνοιξης τα χελιδονίσματα, διότι η μήνας Μάρτιος ως Primus δηλαδή πρώτος μήνας του ρωμαϊκού έτους, ήταν Πρωτοχρονιά. Χαιρετούν τα παιδιά την επάνοδο του αποδημητικού πουλιού που προαναγγέλλει και τον ερχομό της Άνοιξης και με επωδικούς δηλαδή επαλαμβανόμενους στίχους, αποδιώχνουν τα όποια κακά άφησε ο χειμώνας. Τέτοιοι στίχοι είναι οι εξής: Έξω ψύλλοι, ποντικοί / μέσα πλούτη και χαρά.

Ι. Χελιδονίσματα και παραλλαγές τους
Το τραγούδι - χελιδόνισμα που ακολουθεί ήταν αναγγελτικό της Άνοιξης, αλλά και ευετηριακό, δηλαδή περιελάμβανε ευχές για "καλή χρονιά" στους καρπούς της γης. Ήρθε, ήρθε η Χελιδόνα, / ήρθε και άλλη μελιδόνα. / Κάθησε και λάλησε / και γλυκά κελάηδησε: / Μάρτη, Μάρτη μου καλέ / και Φλεβάρη φοβερέ / και αν φλεγίσεις και τσικνίσεις, / καλοκαίρι θα μυρίσεις. / Και αν χιονίσεις και αν κακίσεις, / πάλι Άνοιξη θ' ανθίσεις. / Θάλασσαν επέρασα / και στεριάν δεν ξέχασα. / Κύματα και αν έσχισα, / έσπειρα, κονόμησα. / Έφυγα και αφήκα σύκα / και σταυρόν και θημωνίτσα. / Και ήρθα τώρα, βρήκα φύτρα, / βρήκα χόρτα, σπάρτα, βλήτρα. / Βλήτρα, βλήτρα, φύτρα, φύτρα.

Η επανάληψη των λέξεων είναι κάτι σαν ξόρκι, μια δηλαδή μαγική λέξη ή προσφώνηση, για να προκαλέσουν την βλάστηση. Με τα χελιδονίσματα τα παιδιά καλωσορίζουν μελωδικά την Άνοιξη και εύχονται υγεία και χαρά στο σπίτι, όπου τα λένε και ζητούν το φιλοδώρημά τους. Οι νοικοκυρές, παλιότερα, έδιναν στα παιδιά λεφτά, λάδι, κρασί, αλεύρι, αγαθά πολύτιμα για κάθε σπιτικό. Τα λεφτά και τις προσφορές αυτές τα παιδιά τα έδιναν σαν αφιέρωμα στην εκκλησία.

Μια άλλη παραλλαγή χελιδονισμάτων έλεγε τα εξής: Μάρτη Μάρτη φλογερέ / και Φλεβάρη χιονερέ! / Ο Απρίλης ο γλυκύς, / έφτασε δεν είν' μακρύς. / Τα πουλάκια κελαηδούν, / τα αρνάκια μας γεννούν. / Έξω ψύλλοι και κοριοί / και καλοί νοικοκυροί. / Μέσα γέλιο και χαρά / και καλή νοικοκυρά!

Το πιο παλιό χελιδόνισμα καταγράφεται από Αθηναίο συγγραφέα στην Ρόδο τον 2ο μ.χ. αιώνα και αναφέρει: "Ήλθε, ήλθε η χελιδών, / καλάς ώρας άγουσα / και καλούς ενιαυτούς, / επί γαστέρα λευκή / και επί νώτα μέλαινα", όπως αναφέρει η Μίνα Μέρμηγκα. Η μετάφραση του χελιδονίσματος έχει ως εξής: Ήλθε, ήλθε / το χελιδόνι, / φέρνοντας όμορφες εποχές / και καλοκαιρία, / με την λευκή κοιλιά του / και με μαύρο φτέρωμα.

ΙΙ. Απόψεις λαογράφων και τραγούδια αγερμού
Ο λαογράφος Αικατερινίδης, παλιός διευθυντής Ερευνών του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, παρατηρεί πως την 1η Μαρτίου υπάρχουν πολλά μαντευτικά έθιμα και τελετουργικά με κουδούνια, και με πηδήματα πάνω στην γη, αλλά και με κτυπήματα σε κατσαρόλες, για να αναζωογονηθεί και να καρποφορήσει η γη. Πρόκειται για τα λεγόμενα τραγούδια αγερμού, δηλαδή τραγούδια και στιχουργήματα που εκτός από ορισμένες χριστιανικές εορτές, όπως είναι του 12ημέρου των Χριστουγέννων και του Πάσχα, πλαισιώνουν και προχριστιανικού περιεχομένου έθιμα της λαϊκής λατρείας, σύμφωνα με τον Στίλπωνα Κυριακίδη, ιστορικό - λαογράφο και εισηγητή της "ιστορικής μεθόδου" στην ελληνική λαογραφία, απόφοιτο Φιλοσοφικής Σχολής. Γεννήθηκε στην Κομοτηνή. Κόρη του ήταν η Άλκη Κυριακίδου Νέστορος, επίσης λαογράφος και διάδοχος του πατέρα της στο ίδιο πανεπιστήμιο δηλαδή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης μετά από πολλές σπουδές σχετικές με την Λαογραφία. Όσο για την λέξη "αγερμός" η πρωτογενής έννοιά της ήταν: συλλογή χρημάτων για την υπηρεσία των θεών, σύμφωνα με το λεξικό των Lindell and Scott. Προέρχεται η λέξη αγερμός από το ρήμα αγείρω που σημαίνει συλλέγω, συγκεντρώνω. Πρόκειται για τραγούδια συνάθροισης. Ορισμένα από τα τραγούδια αυτά έχουν πάρει μορφή επωδών, δηλαδή επαναλαμβανόμενων λέξεων ή φράσεων, με μαγικό ή μαντικό περιεχόμενο, όπως αναφέρει ο Στίλπων Κυριακίδης. Ο χώρος της Μακεδονίας και της Θράκης διασώζει πλουσιότατες παραδοσιακές μορφές. Ένα παλιό παιδικό ποίημα - τραγούδι, θεωρώντας το χελιδόνι, με τα σπαθάτα φτερά, προάγγελο της Άνοιξης και της χαράς, επειδή ο καιρός καλυτερεύει, η γη πρασινίζει και τα λουλούδια ανθίζουν και βελτιώνεται η διάθεσή μας, αλλά και επειδή μέσα στην Άνοιξη γιορτάζεται το Πάσχα, με τα κόκκινα αυγά, λέγει τα εξής: Χελιδόνι μου γιοργό / που ήρθες από τόπο μακρινό. / Τι καλά μας έφερες; / Την υγεία, την χαρά και τα κόκκινα τ' αυγά.

Ο λαογράφος Αικατερινίδης παρατηρεί ότι τα χελιδονίσματα των αρχαίων χρόνων, που μέσω του Βυζαντίου και του πολιτισμού του πέρασαν και στην νεότερη Ελλάδα, παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τα σύγχρονα. Τα παιδιά, και τότε, τραγουδούσαν αλλά και τώρα τραγουδούν, να φύγουν οι ψύλλοι και ο χειμώνας και καλωσορίζουν την Άνοιξη και τον καλό καιρό, όπως λέγει ένα από αυτά: Ξέρω κάποιον ταχυδρόμο, / που ήρθε από μεγάλο δρόμο. / Χελιδόνι το όνομά του. / Άνοιξη το μήνυμά του! "Κάθε Μάρτης και μια Άνοιξη" μας θυμίζει η Άλκη Ζέη, η συγγραφέας η πολυβραβευμένη για το έργο της.

Ο καθηγητής Αστροφυσικής Δανέζης ισχυρίζεται ότι η Άνοιξη δεν αρχίζει την 1η Μαρτίου, αλλά ξεκινά από την 21η Μαρτίου και μετά, με την Εαρινή Ισημερία. Και τα παιδιά των βυζαντινών γιόρταζαν τα "χελιδονίσματα", όπως επιβεβαιώνει ο Ιωάννης Χρυσόστομος σε χειρόγραφο του 12ου μ.Χ. αιώνα.

στ. Το έθιμο των "καλών ποιμένων"

Στο 1ο 10μερο του Μαρτίου, συνήθως από 1 έως 7 του μήνα οι ποιμένες παλαιότερα οδηγούσαν τα αιγοπρόβατα από τα χειμαδιά, όπου είχαν ξεχειμωνιάσει, στα ορεινά, που είχαν αρχίσει να πρασινίζουν, αλλά και ο καιρός καλυτέρευε. Καθώς τα πήγαιναν από τα χαμηλά προς τα υψηλά έλεγαν: κούρευε, κουδούνωνε και στα όρη ανέβαινε, μας αναφέρει ο Θρακιώτης λαογράφος Γεώργιος Μέγας, ο γεννημένος στην Μεσημβρία της Ανατολικής Ρωμυλίας, ο οποίος αναδιοργάνωσε το λαογραφικό αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών και υπήρξε πολυγραφότατος φιλόλογος λαογράφος. Το έθιμο αυτό είναι γνωστό ως έθιμο "των καλών ποιμένων" και δεν σχετίζεται με τους ποιμένες, στους οποίους οι άγγελοι έφεραν την είδηση της γέννησης του Χριστού και των οποίων η μνήμη γιορτάζεται τον Δεκέμβριο.

Συνεχίζεται στις επόμενες εκδόσεις του "Χρόνου"