Ο Ξανθιώτης Μεχμέτ Σουκρού Πασά (1840-1915)

Χριστιανοί Ορθόδοξοι, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι και Αρμένιοι ενώθηκαν για να αντισταθούν και έστειλαν αντιπροσωπεία και των τεσσάρων (Μιλλετιών) στην Κωνσταντινούπολη για βοήθεια και από την Ελλάδα και από την Οθωμανική αυτοκρατορία

Πολλές ήταν οι προσωπικότητες κατά την ύστερη Οθωμανική περίοδο στην Ξάνθη που πρωταγωνίστησαν σε διάφορα γεγονότα που συνέβησαν και έπαιξαν κάποιον σημαντικό ρόλο στην τοπική κοινωνία. Πολλοί εξ αυτών αξιώθηκαν με τίτλους τιμής από την Υψηλή Πύλη, άλλοι αγαπήθηκαν και άλλοι πάλι μισήθηκαν θανάσιμα στο πέρασμα των ετών, είτε αυτοί ήταν χριστιανοί, είτε ήταν μουσουλμάνοι.

Μια τέτοια ακριβώς περίπτωση ήταν και ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά (Mehmet Sükrü Pasa), γιος του Αχμέτ Εφέντη Ζαντέ (Ahmet Efendi Zade) που γεννήθηκε στην Ξάνθη, σύμφωνα με την αναφορά της καταγωγής του στην ταφική του στήλη, το έτος 1840 και δολοφονήθηκε το 1915 στην ηλικία των 75 ετών.

Ήταν παντρεμένος με την Σιντικά Χανούμ (Sidika Hanim), κόρη του γνωστού Χαλήλ Κιαμήλ Πασά και της συζύγου του Ζεραφέτ Χανούμ (Zerafet Hanim), που το όνομά της ακούγεται για πρώτη φορά στην τοπική ιστορία. Να αναφέρω μόνο, πως την άλλη κόρη του Κιαμήλ Πασά την Χαλιντέ Χανούμ (Halide Hanim), την παντρεύτηκε ο Χιλμί Πασά (Hilmi Pasa) και μάλιστα τα κονάκια (αρχοντικά) τους ήταν πολύ κοντά μεταξύ τους. Ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά μαζί με την Σιντικά Χανούμ απέκτησαν ένα παιδί, τον μοναχογιό τους Χαλήλ Ιμπραχήμ Πασαζαντέ (Halil Ibrahim Pasazâde).

Σύμφωνα με την διαθήκη του που έχω στο προσωπικό μου αρχείο, κατείχε μια τεράστια περιουσία από πολλά ακίνητα, μικρά και μεγάλα καταστήματα, μεταξύ αυτών και τον περίφημο διπλό φούρνο (Cift Firin) που σήμερα ανήκει στον πρώην Δήμαρχο Ξάνθης Μανώλη Τσέπελη, τεράστιες καπναποθήκες, σπίτια, οικόπεδα, αγροτεμάχια, αλώνια, αλλά και ολόκληρα λιβάδια, τα οποία και κληρονόμησαν εν τέλει η σύζυγός του Σιντικά Χανούμ, ο μοναχογιός του Ιμπραχήμ Πασά Ζαντέ και η αδερφή τής συζύγου του Χαλιντέ Χανούμ.

Ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά ήταν προύχοντας και αξιωματούχος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, αρχικά τον εντοπίζω στην έρευνά μου στις οθωμανικές επετηρίδες/σαλναμέδες (Salname) πάντοτε με την αμέριστη βοήθεια του αξιοσέβαστου συνεργάτη μου κ. Σεντάτ Καράνταγη απόφοιτο του Islamic University of Medina της Σαουδικής Αραβίας (Sayin Sentat Karadayi Hoca Ilahiyatçi-Μüderris), ως διακεκριμένο μέλος του συμβουλίου της διοίκησης του καζά (Meclis-i Idare-i Kaza) χωρίς τίτλο ακόμη (Mehmet Sükrü Efendi) το έτος Εγίρας 1311/1893-4, 1312/1894-5. Όμως το έτος Εγίρας 1313/1895-6 εξακολουθεί να είναι διακεκριμένο μέλος του συμβουλίου της διοίκησης αλλά αναφέρεται με τον τιμητικό τίτλο του Πασά (Mehmet Sükrü Pasa), είναι πολύ πιθανόν να είναι το έτος της διάκρισης που έλαβε τούτο τον τίτλο.

Αξίζει να σημειωθεί, πως στο ίδιο έτος σύμφωνα πάντοτε με την έρευνά μου, τον βρίσκουμε και ως διακεκριμένο μέλος στην Επιτροπή Μεταφοράς Στρατιωτικού Υλικού (Vesait Nakliye Askeriye Komisyonu) του αυτοκρατορικού στρατού μαζί με τον τότε Καϊμακάμη Μεχμέτ Ρεσάτ Πασά (Iskeçe΄nin Kaymakami Mehmet Resat Pasa) και άλλες εξέχουσες γνωστές προσωπικότητες της τότε Ξάνθης. Επίσης και το έτος 1314/1896-7 εμφανίζεται το όνομά του και στα δύο αυτά συμβούλια ως διακεκριμένο μέλος.

Ένα ξεχωριστό όμως έτος για την έρευνα που διεξάγω που αφορά τον Μεχμέτ Σουκρού Πασά, είναι το έτος Εγίρας 1315/1897-8 όπου δεν εμφανίζεται πλέον ως διακεκριμένο μέλος στο συμβούλιο της οθωμανικής διοίκησης, αλλά μόνον στην επιτροπή μεταφοράς στρατιωτικού υλικού με το αξίωμα του Μίρι-Μιράν (Miri-Miran). Ομοίως εμφανίζεται και στο έτος Εγίρας 1316/1898-9 στην παραπάνω στρατιωτική επιτροπή με τον ίδιο Καϊμακάμη, καθώς επίσης και το έτος 1317/1899-90 με Καϊμακάμη τον Μουσταφά Νουρή Μπέη (Iskeçe΄nin Kaymakami Mustafa Nuri Bey). Εδώ αξίζει να αναφέρω πως στις σημειώσεις, στο τέλος της επετηρίδας μας, δίνεται ο πλήρης τίτλος του Μεχμέτ Σουκρού Πασά που έχει ως εξής «ISKECE ESRAFINDAN MIRI-MIRAN RUTBESINE ULASAL MEHMET SÜKRÜ PASA».

Συνεχίζοντας την έρευνα στις οθωμανικές επετηρίδες/Σαλναμέδες, φτάνουμε στο έτος Εγίρας 1319/1901 όταν Καϊμακάμης στην Ξάνθη ήταν ο Χαλίς Μπέη (Iskeçe΄nin Kaymakami Halis Bey Ikinci Sinifta)13 που ανήκε στην 2η τάξη οθωμανών αξιωματούχων και είναι ίσως, ο πιο υψηλόβαθμος οθωμανός διοικητής που πέρασε μέχρι εκείνη τη χρονιά από τον Καζά της Ξάνθης. Ο Ναΐπης ήταν ο Μετζντίλ Γκαφάρ που προερχόταν από την τάξη των Αρχικαδήδων (Ikeçe΄nin Naibi Mecdil Gaffar Kudatt), ενώ Μουφτής Ξάνθης παρέμενε από προηγούμενα έτη ο Οσμάν Νουρή Εφέντη προερχόμενος από την τάξη των Δασκάλων (Iskeçe΄nin Müftüsü Osman Nuri Efendi Müderris) και τέλος, Μητροπολίτης Ξάνθης και Περιθεωρίου ήταν ο Ιωακείμ Σγουρός, ένας φωτισμένος θρησκευτικός ηγέτης της εποχής του που ανήκε στην 3η τάξη της οθωμανικής διοίκησης (Iskeçe΄nin Rum Mitropolit Ioakim Efendi Üçüncü Sinifta).

Σε τούτη την επετηρίδα το όνομα του Μεχμέτ Σουκρού Πασά δεν αναφέρεται ως μέλος σε καμία επιτροπή, αλλά ούτε περνά το όνομά του ως μέλος σε κάποιο συμβούλιο της διοίκησης.

Μόνον στις σημειώσεις στο τέλος της επετηρίδας, φαίνεται το όνομά του καθώς και ο τίτλος του, όπου μαζί με τον Αλή Γκαλίπ Πασά (Ali Galip Fetvacizade Pasa)14είναι οι δύο μόνον με τον τιμητικό τίτλο του Πασά και οι δύο μόνον με το αξίωμα του Μίρι-Μιράν στην Ξάνθη, τουλάχιστον μέχρι εκείνο το έτος Εγίρας.

Θεωρώ, πως μέσα από όλες αυτές τις πρωτόλειες πηγές, ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά καταξιώθηκε με τίτλους, με κύρος και κέρδισε τον σεβασμό της τοπικής κοινωνίας, σύμφωνα πάντοτε και με τις μαρτυρίες των παλαιοτέρων από την πηγή που ο απλός λαός αποκαλεί «συλλογική μνήμη», πως ο εν λόγω Πασάς ήταν στη πράξη φιλεύσπλαχνος και γενναιόδωρος με τον λαό του.

Στη συνέχεια ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά, αναφέρεται σποραδικά και μέσα στην τοπική βιβλιογραφία, κυρίως από τον αείμνηστο και ακούραστο Ιστοριοδίφη Θωμά Εξάρχου, που ερεύνησε και μελέτησε διεξοδικά την τοπική ιστορία μέσα από πηγές, μαρτυρίες και τον τύπο της εποχής. Μας δίνει μια πληροφορία με το όνομά του στην εφημερίδα Φάρος της Θεσσαλονίκης φύλλο της 21/01/1908, όπου παρευρέθει στον Κοινοτικό Χώρο Ξάνθης σε μια εκδήλωση στην μεγαλοπρεπή αίθουσα του Γυμνασίου, ως ένας εκ των επισήμων της πόλεως μαζί με τον Πρόξενο της Ελλάδος κ. Άννινο και τον Εξοχώτατο Καϊμακάμη. Συγκεκριμένα αναφέρεται ως ένας εκ των προυχόντων της πόλεως ταύτης ο εξοχώτατος Μεχμέτ Σουκρού Πασά16. Είμαι σχεδόν βέβαιος πως στην ηλικία των εξήντα οκτώ ετών πλέον, είναι ένα από τα πιο αξιοσέβαστα πρόσωπα της Ξάνθης για να συνοδεύει τον Καϊμακάμη - Διοικητή της οθωμανικής διοίκησης, σε επίσημες τελετές και εκδηλώσεις ως αρχές του τόπου.

Ο αείμνηστος Θωμάς Εξάρχου, κατέγραψε επίσης στο πολύτιμο έργο που μας άφησε ως κληρονομιά στην πόλη μας, πολλά γενεαλογικά δέντρα ισχυρών οικογενειών, χωρίς διάκριση μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων που πολλοί εξ αυτών, φαίνονται ως πωλητές των περιουσιών τους,λίγο πριν αναχωρήσουν για πάντα από την πόλη της Ξάνθης.

Να δώσω μόνο λίγες πληροφορίες από την διαθήκη του, τα ακίνητά του συνορεύουν με όλους τους ισχυρούς προύχοντες της εποχής του, άλλοτε από δεξιά με ακίνητα του Χατζή Εμίν Αγά, άλλοτε από αριστερά με τους Φετβατζήδες, σε πολλά ακίνητα συνορεύει με τα ακίνητα του Στάλιου, του Αδαμαντίδη, του Χιλμί Πασά, του Χατζησταύρου Χεκίμογλου, του Σαλίχ Μπέη, του Σαρήογλου Δημήτρη, του Ισμαήλ Αγά και της οικογένειας Κουγιουμτζόγλου.

ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΜΕΧΜΕΤ ΣΟΥΚΡΟΥ ΠΑΣΑ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΝΟΜΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΘΡΑΚΗΣ
Από την βιβλιογραφία της ιστορίας πολλοί γνωρίζουμε για την Βραχύβια αυτόνομη κυβέρνηση της Δυτικής Θράκης που ιδρύθηκε στις 31 Αυγούστου του 1913 (Bati Trakya Bagimsiz Hükümeti). Αφορμή για την προσπάθεια της αυτονόμησης ήταν η υπογραφή της Συνθήκης του Βουκουρεστίου στις 10 Αυγούστου του 1913 όπου η Δυτική Θράκη πέρασε στα χέρια των Βουλγάρων. Η έντονη απογοήτευση, η μεγάλη απελπισία, αλλά και ο τεράστιος φόβος των κατοίκων της Δυτικής Θράκης στο να εισέλθουν οι Βούλγαροι και να διοικήσουν την περιοχή, τους έκανε να αυτοργανωθούν.

Έτσι λοιπόν, Χριστιανοί Ορθόδοξοι, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι και Αρμένιοι ενώθηκαν για να αντισταθούν και έστειλαν αντιπροσωπεία και των τεσσάρων (Μιλλετιών) στην Κωνσταντινούπολη για βοήθεια και από την Ελλάδα και από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Η Ελλάδα όμως ήταν εκείνη που υπέγραψε τη συνθήκη και επίσημα δεν μπορούσε να βοηθήσει, η δεύτερη όμως, έστειλε αντάρτες και στρατιώτες μεταμφιεσμένους σε χωρικούς να καταλάβουν την Ξάνθη και την Κομοτηνή όπερ και εγένετο. Σύντομα όμως και η Οθωμανική αυτοκρατορία υπέγραψε συνθήκη ειρήνης με την Βουλγαρία και έτσι απέσυρε και αυτή κάθε ελπίδα για βοήθεια και στις 25 Οκτωβρίου του 1913 τούτη η προσπάθεια έλαβε άδοξο τέλος. Μέλος της αντιπροσωπείας αυτής από την πλευρά των Αξιωματούχων της οθωμανικής διοίκησης της Ξάνθης που πήγε στην Πόλη, ήταν φυσικά και ο αξιοσέβαστος Μεχμέτ Σουκρού Πασά μαζί με τον γιό του Χαλήλ Ιμπραχήμ Πασαζαντέ. Μάλιστα, το Σάββατο στις 28 Αυγούστου του 1913 ανεχώρησε μαζί με Χατζή Ισσά που ηγούνταν της επιτροπής, στην Ευρώπη για να εργασθούν υπέρ της αυτονομίας της Δ. Θράκης, όπως μας πληροφορεί η εφημερίδα της εποχής Νέα Αλήθεια στις 30/08/1913. Συμμετείχε ενεργά και αποφασιστικά στο κίνημα της αυτονομίας της Δυτικής Θράκης, διότι γνώριζε από πρώτο χέρι «τα έργα και ημέραι» των Βουλγάρων στην Ξάνθη.

ΤΟ ΑΔΟΞΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΕΧΜΕΤ ΣΟΥΚΡΟΥ ΠΑΣΑ
Βρισκόμαστε στο έτος 1915 και η Ξάνθη μετρά ήδη δυόμιση χρόνια σκληρής βουλγαρικής κατοχής, εκτοπίσεις (ντουρντουβάκια), ασύστολη βία, πείνα, εξανδραποδισμοί, βασανιστήρια, επίταξη σχεδόν των πάντων από τα αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα, απαγόρευση των γλωσσών εκτός των βουλγαρικών, αλλαγή θρησκείας με τη βία (κυρίως των μουσουλμάνων όλης της Ξάνθης), πλιάτσικο και αρπαγές κωδίκων, ληστείες και αρχαιοκαπηλία, βεβήλωση των μουσουλμανικών νεκροταφείων, υποχρεωτική εκμάθηση βουλγαρικής εκπαίδευσης στα σχολεία, αλλαγή νομίσματος, ταμπέλες καταστημάτων μόνον στα βουλγαρικά με άλλα λόγια πλήρης εκβουλγαρισμός.

Πολλοί Ξανθιώτες μπήκαν στον πειρασμό τότε να «Βουλγαρογραφτούν» γιατί λιγοψύχησαν ίσως, δεν τους κρίνω, απλά οφείλω για την ιστορία να το αναφέρω. Κάπως έτσι εξιστορεί η συλλογική μνήμη της μειονότητας κατά τη μια εκδοχή, πως κατηγόρησαν οι αντίπαλοί του τον Μεχμέτ Σουκρού Πασά, ότι συνεργάστηκε δηλαδή με τους βουλγάρους για να κρατήσει την περιουσία του και του κράτησαν έχθρα και μίσος εναντίον του και κατέστρωσαν ένα σχέδιο εξόντωσής του.

Πλήρωσαν έναν νέγρο δούλο ονόματι Αράπ Ρουσούτ (Arap Rüsütköle)19, δίνοντάς του χρυσές λίρες να τον σκοτώσει. Έτσι και έγινε, στο τέλος της οδού Χρήστου Κοψιδά και Μιαούλη μπροστά στο σπίτι του Τσομέζ Αλή (Comez Ali) υπήρχε μια παλιά σκοπιά, εκεί από πίσω τον περίμενε και τον μαχαίρωσε πολλές φορές πέφτοντας αιμόφυρτος κάτω ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά ξεψύχησε στα χέρια του δολοφόνου του πριν προλάβουν και τον βρούνε οι γείτονες

Σύμφωνα με την επιγραφή της ταφικής του στήλης, οι τελευταίες του λέξεις προτού ξεψυχήσει, δείχνουν και την ποιότητα της αγνής του ψυχής, δεν επικαλέστηκε ούτε τη μοίρα του, ούτε έδωσε κατάρες σε αυτόν που τον μαχαίρωσε, οι τελευταίες του λέξεις ήταν Αλλάχ Αλλάχ.

Οι ενάρετοι άνθρωποι ακόμη και όταν τους αδικήσουν, γνωρίζουν πολύ καλά όταν έρχεται η ώρα τους, όντας ακόμη εν ζωή, Ποιόν πρέπει να επικαλεστούν πριν περάσουν στον άλλον κόσμο.

Η δεύτερη εκδοχή της δολοφονίας του, εντοπίζεται και πάλι στα βιβλία του Θωμά Εξάρχου που μας δίνει την εξής πληροφορία. Ο δημοσιογράφος Ριζά Κιρλίντοκμε είχε καταγράψει μια μαρτυρία του Σαϊτ Χουσεΐν που τότε ήταν 10 ετών και ήταν αυτόπτης μάρτυρας στο γεγονός, του εξιστόρησε τα περί δολοφονίας του Μεχμέτ Σουκρού Πασά το 1957 στον Ριζά Κιρλίντοκμε.

Η κατοικία του ήταν στην οδό Χασιρτζόγλου 4, αλλά δεν τον βόλευε και νοίκιασε για την ημερήσια διαμονή του ένα σπίτι στην οδό ΙΧ Μεραρχίας, διόρωφο με εννιά δωμάτια με μεγάλη έκταση και κήπο. Είναι το γνωστό Σελαμλίκ (Selamlik) για τους οθωμανούς.

Μια μέρα κατά το μεσημέρι, πηγαίνοντας στο σπίτι αυτό, ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά με τους σωματοφύλακές του αντίκρισε δύο άντρες οι οποίοι πρώτα πυροβόλησαν τον έναν σωματοφύλακα και κατόπιν τον Μεχμέτ Σουκρού Πασά.

Ο ένας δολοφόνος ήταν από το Σαμακώβ και ο άλλος ήταν ξένος, πέρασαν το ποτάμι και βγήκαν προς την Παναγία και από εκεί οι ίδιοι φώναξαν ότι εμείς τον καθαρίσαμε τον Μεχμέτ Πασά. Από εκεί διέφυγαν προς την Βουλγαρία και αργότερα στην Τουρκία. Οι λόγοι της δολοφονίας ήταν καθαρά πολιτικοί καθώς ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά ήταν θερμός υποστηρικτής του Σουλτάνου, οι δε δολοφόνοι ανήκαν στους Νεότουρκους.

ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΟΥ ΤΑΦΟΥ ΤΟΥ ΜΕΧΜΕΤ ΣΟΥΚΡΟΥ ΠΑΣΑ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΞΑΝΘΗΣ
Πέρασαν ακριβώς εκατόν δέκα χρόνια από τον θάνατο του Μεχμέτ Σουκρού Πασά και κανένας δεν γνώριζε που βρίσκεται θαμμένος όλα αυτά τα χρόνια. Είναι ιδιαίτερα λυπηρό σε μια πόλη, να μην διασώζεται σε μια μικρή κοινωνία όπως η πόλη της Ξάνθης, αυτό που πολλοί ιστορικοί αποκαλούν, τοπική συλλογική ιστορική μνήμη. Κανένας δεν τον έψαξε, κανένας δεν θυμόταν που είναι έστω ο τάφος του. Οι παλιοί που ίσως γνώριζα έφυγαν και οι νέοι δυστυχώς λησμόνησαν και τον ξέχασαν και τον Μεχμέτ Σουκρού Πασά που τόσα πρόσφερε στην Ξάνθη την εποχή που έζησε και για τους μουσουλμάνους και για τους χριστιανούς, αλλά και για Εβραίους και Αρμένιους.

Διότι η μικρή μας Ξάνθη αγαπητοί αναγνώστες, ήταν κάποτε μια μικρογραφία της πάλαι ποτέ οθωμανικής αυτοκρατορίας με την παρουσία και των τεσσάρων Μιλλετιών να συνυπάρχουν αρμονικά και να ακμάζουν για αιώνες. Στο πέρασμα των ετών τα μνήματα παύουν να έχουν τούτη την υπόσταση και μετατρέπονται σε μνημεία. Έτσι αντιμετωπίζω το κάθε ταφικό σήμα, με απόλυτο σεβασμό και αγάπη από όποια θρησκεία και αν προέρχεται ο θανών. Κάπως έτσι λοιπόν, μέσα στο παλιό αλλά τεράστιο νεκροταφείο του Ασά (Asa Mahalle Mezarligi) μαζί με τον αξιοσέβαστο κ. Σεντάτ Καράνταγη (Sayin Sedat Karadayi Hocamiz), εντελώς τυχαία, ίσως η μοίρα μας, ίσως το Kismet μας όρισε εξαιτίας της αγνότητας των προθέσεών μας και τον εντοπίσαμε. Κάτω από μια παχιά στρώση ασβέστη (αν είναι δυνατόν σα δύο δάχτυλα σοβά) ήταν σχεδόν αδύνατον να διαβαστεί. Τον καθαρίσαμε από τον ασβέστη, τον πλέναμε με νερό, σκάψαμε σε βάθος ώστε να φανεί η χρονολογία ταφής διότι ήταν μέσα στο χώμα. Κατά την εκτίμησή μου ήταν αρχικά θαμμένος σε άλλη τοποθεσία και αργότερα μεταφέρθηκε εκεί που τον εντοπίσαμε γιατί το ταφικό του μνημείο δεν ήταν τοποθετημένο με την πρέπουσα επιμέλεια, είναι τοποθετημένο στραβά, πρόχειρα και κάποιος άγνωστο πότε, κατέστρεψε με κοπίδι ίσως, την χρονολογία θανάτου στο κάτω μέρος του σήματος. Ευτυχώς, η επιτόπια έρευνά μας την έφερε στο φώς και έτσι καταφέραμε ύστερα από επίπονη μελέτη και με ιδιαίτερη προσοχή, να την μετεγγράψουμε από την οθωμανική αραβογραφή, στην παλαιοτουρκική γλώσσα και κατόπιν στην ελληνική. Ύστερα λοιπόν από εκατόν δέκα χρόνια με συγκίνηση, σεβασμό και χαρά, θα έχουμε την τιμή να σας παρουσιάσουμε τα τελευταία λόγια του Ξανθιώτη Μεχμέτ Σουκρού Πασά πριν το μεγάλο ταξίδι.

«Η Ιστορία οφείλει και πρέπει να είναι δίκαιη» - Στην μνήμη του Μεχμέτ Σουκρού Πασά.

Βιβλιογραφία
Edirne Vilâyet Salnâmesi (E.V.S.), Sene 1311/1893-4, σελ. 134, Edirne Vilâyet Salnâmesi (E.V.S.), Sene 1312/1894-5, σελ. 134, Edirne Vilâyet Salnâmesi (E.V.S.), Sene 1313/1895-6, σελ. 138, Edirne Vilâyet Salnâmesi (E.V.S.), Sene 1313/1895-6, σελ. 138, Edirne Vilâyet Salnâmesi (E.V.S.), Sene 1315/1897-8, σελ. 149, Edirne Vilâyet Salnâmesi (E.V.S.), Sene 1316/1898-9, σελ. 140, Edirne Vilâyet Salnâmesi (E.V.S.), Sene 1317/1899-90, σελ. 157-158, Edirne Vilâyet Salnâmesi (E.V.S.), Sene 1317/1899-90, σελ. 520, Istanbul Vilayeti, Tapu Müdüriyyet-i Umumiyesi, 25 Eylül 1927,σελ.1-17, Θωμάς Π. Εξάρχου, Ξάνθη Εμπορικό Κέντρο, Ξάνθη 2006, σελ. 164, Θωμάς Π. Εξάρχου, Ξάνθη 1861-1911 Στοιχεία Ιστορίας, ΠΑΚΕΘΡΑ ΞΑΝΘΗ 2005,σελ.134-135, Θωμάς Π. Εξάρχου, Ξάνθη Δέκα Μονογραφίες, Ξάνθη Αύγουστος 2001, σελ. 137-138, Θωμάς Π. Εξάρχου, Ξάνθη Δέκα Μονογραφίες, Ξάνθη Αύγουστος 2001, σελ. 182-183. Άρθρο του Παντελή Σ. Αθανασιάδη στις 18 Σεπτεμβρίου του 2020, Blogger, ΝΕΩΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ: Το κίνημα Αυτονομίας της Δυτικής Θράκης το 1913, Θωμάς Π. Εξάρχου, 1912-1913 Στοιχεία Ιστορίας & Βαλκανικοί Πόλεμοι,Ξάνθη 2006, σελ.217, Θωμάς Π. Εξάρχου, Ξάνθη – Εμπορικό Κέντρο, Ξάνθη 2006, σελ. 164, 204, 210, Μαρτυρία της κυρίας Σαμπριγιέ Κασίμ Ντελήογλου Φετβατζιζαντέ που είχε ακούσει αυτούσια την ιστορία από την γιαγιά της (Sabire Fetvacizade Karabey)πως ο Μεχμέτ Σουκρού Πασά (Νταγί/Dayi) όπως τον αποκαλούσαν οι οικίοι του, δολοφονήθηκε άδικα και άδοξα, ΛΕΞΙΚΑ-SOZLUK-ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΕΣ: ΤΟΥΡΚΟ-ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ, ΥΠΟ ΑΒΡΑΑΜ ΜΑΛΙΑΚΑ, ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ, 1876, Τουρκοελληνικόν Λεξικόν Τόμοι Α’&Β’, Ιωάννη Χλωρού, Έκ του Πατριαρχικού Τυπογραφείου, έν Κωνσταντινουπόλει, 1899, OSMANLICA – TÜRKCE ANSIKLOPEDIK, LUGAT, FERIT DEVELLIOGLU, ANKARA,34Baski, 2020, T.D.V. ISLAM ANSIKLOPEDISI.