xρονοτοπία

Ο τάφος του Αριστοτέλους είναι, πιθανότατα, στην Χαλκίδα!

…Αλλά τα οστά του, βωμός υπέρ αυτού, που έγινε βουλευτήριο (το Αριστοτέλειον), και καθιερωμένη εορτή γενεσίων, στα Στάγειρα Χαλκιδικής!
…Και το «Μαυσωλείο του Αριστοτέλη» στην Ερέτρια, η οποία μαστίζεται από αρχαιοκαπήλους…

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΛΕΚΑΚΗ

Πολύς λόγος έγινε προσφάτως για το ανακοινωθέν εύρημα ως «τάφος του Αριστοτέλους» στην γενέτειρά του, πόλη Στάγιρο (Στάγειρο, Στάγιρα, Στάγειρα) της Χαλκιδικής. Το ταπεινό εύρημα, που δεν θα ταίριαζε στον πάνσοφο Έλληνα φιλόσοφο, ξεσήκωσε πλήθος δημοσιεύσεων και ανταλλαγή απόψεων, έως και ευκαιρία ανταλλαγής των γνωστών μικροκακιών, που κρύβει ο ένας αρχαιολόγος έναντι του συναδέλφου του, της οποίας ουκ ολίγες φορές έχουμε γίνει απορρούντες θεατές…

Μέρες τώρα μου στέλνετε μηνύματα να εκφράσω την άποψή μου. Αντ’ αυτής, ας πάμε να ιδούμε ένα ψύχραιμο κείμενο, που είχε δημοσιεύσει ο γνωστός καθηγητής Μαργαρίτης Γ. Δήμιτσας (1829-1903) το 1891, όταν είχε ανακοινωθεί πως ευρέθη ο τάφος του Αριστοτέλους στην… Ερέτρια. Έγραφε, λοιπόν, τότε (εφημ. «Παλιγγενεσία»,  5.4.1891):

«Ο Αριστοτέλης, λίαν φιλομήτωρ ων, παρήγγειλε στον φίλο αυτού, ζωγράφο Πρωτογένη να κατασκευάσει την εικόνα της προαποθανούσης μητρός του, πιθανώτατα κατ’ απομίμησιν οικογενειακής εικόνος, διατηρουμένης ακόμη, την οποία διέταξε μετά τον θάνατον αυτού να την αναθέσουν στην θέα Δήμητρα.

Ως εκ της καταγωγής της μητρός του, Φαιστίδος, είχε συγγενείς και φίλους οικογενειακούς στην Χαλκίδα, με τους οποίους ηδύνατο να συζεί σε οικειότητα και αρμονία, διατελών μακράν της πατρίδος του, Σταγείρου, και των πατρικών συγγενών και φίλων. Κατά τα καλώς διατεταγμένα στην διαθήκη του, εκτελεστή της οποίας κατέλειπε τον στενώτατο φίλο και επίτροπο του κράτους, μετά τον θάνατον του Αλεξάνδρου, Αντιπάτρου, είχε στην Χαλκίδα και κτήματα, στα οποία ρητώς αναφέρεται οικία και κήπος αυτού.

Στην Εύβοια και την Χαλκίδα από της εποχής ακόμη του Φιλίππου υπήρχαν μακεδονικές φρουρές και υπό την προστασίαν τούτων ο Αριστοτέλης ήταν εξασφαλισμένος από παντός κινδύνου. Ένεκα δε των στενών τούτων δεσμών, με τους οποίους συνεδέετο ο Αριστοτέλης μετά της φίλης μητρίδος αυτού, Χαλκίδος, και κάποτε εδίδαξε σε αυτήν, κατά την μαρτυρία του Στράβωνος. Προ τούτου, ο Στράβων ιστορεί ότι η Χαλκίς φέρει τα πρωτεία και είναι η μητρόπολις των Ευβοέων, δευτερεύει δε η Ερέτρια. Αλλά πρότερον οι πόλεις αυτές παρέσχον ιδία διατριβή και αθόρυβο σε φιλοσόφους άνδρας, περί των οποίων μαρτυρεί η Σχολή των Ερετρικών φιλοσόφων του Μενεδήμου στην Ερέτρια γενομένη και η πρότερον, η του Αριστοτέλους, στην Χαλκίδα. Εκ τούτων δε μένει αόριστον εάν ο Αριστοτέλης είχε σχολή και εδίδαξε κατά την βραχυχρόνια διατριβή του (322 π.Χ. ή και πρότερον) κατά την εν Αθήναις διατριβή ηύρε ευκαιρία για τούτο. 

Ουδέν περιστατικό του βίου του Αριστοτέλους αναφέρει σχέση του φιλοσόφου μετά της Ερετρίας. Αλλά τα πάντα συνδέουν αυτόν μετά της Χαλκίδος.
Αναμφισβήτητο ιστορικώς ότι απέθανε στην Χαλκίδα. 

Αποβαίνει αδύνατον λογικώς οι συγγενείς, φίλοι και γνώριμοι του Αριστοτέλους να επιτρέψουν την ταφή αυτού μακράν της Χαλκίδος, στην Ερέτρια, και να απαλλοτριωθώσι της τιμής και του δικαιώματος της ταφής αυτού την μητρίδα Χαλκίδα. 

Αυτοί είναι οι λόγοι, οι μη επιτρέποντες να αποδεχθώμεν ότι ο Αριστοτέλης ετάφη στην Ερέτρια και εν ότι στις γενόμενες ανασκαφές ευρέθη ο τάφος αυτού εκεί. Αλλά και η ευρεθείσα επιγραφή, μετά μόνου του ονόματος αυτού, στο ίδιο άγει συμπέρασμα: Διότι ο προς μνήμην και τιμήν ιδρυθείς τύμβος του μεγάλου φιλοσόφου έπρεπε να φέρει επίγραμμα, δίστιχο τουλάχιστον, όμοιο το υπ’ αυτού προς τιμήν του διδασκάλου Πλάτωνος φερόμενο δίστιχο επίγραμμα:

«Βωμόν Αριστοτέλης, ενιδρύσατο τόνδε Πλάτωνος. Ανδρός, ον ουδ’ αινείν τοισι κακοίσι θέμις».

Αν και τούτου μη γενομένου, έπρεπε η επιτύμβιος επιγραφή να ενέχει πλείονας της μιας λέξεις τουλάχιστον ως:

«Αριστοτέλης ο Νικομάχου» η «Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης» ή «Αριστοτέλης ο φιλόσοφος» προς διάκρισιν από παντός άλλου των πολυαρίθμων, οι οποίοι έφεραν το όνομα τούτο στην αρχαιότητα. Εκτός δε τούτου υπάρχει η πληροφορία στην αρχαία λατινική βιογραφία του Αριστοτέλους, η αγγέλλουσα ότι οι Σταγειρίται ευγνωμονούντες τον ένδοξο συμπολίτη αυτών μετεκόμισαν τον νεκρό του εκ Χαλκίδος στα Στάγειρα, τον εκήδευσαν πομπωδώς, ίδρυσαν βωμό, τον τόπον μετέβαλαν σε βουλευτήριο, καθιέρωσαν εορτή κατά τον μήνα των γενεσίων και τούτον, καθώς και το βουλευτήριο, εκάλεσαν εκ του ονόματος αυτού, Αριστοτέλειον. Η πληροφορία αυτή, αν και δεν στηρίζεται σε αρχαίες μαρτυρίες, δεν φαίνεται όμως και λογικώς απίθανος και αδύνατος, διότι η της Σταγείρου ανοικοδόμησις και ο συνοικισμός αυτής, μετά την υπό του Φιλίππου καταστροφή, μετά των άλλων χαλκιδικών πόλεων, οφείλεται στην εύνοια του Φιλίππου μετά την μεσολάβηση του Αριστοτέλους.

Μετά απ’ όλα αυτά, όμως, εύχομαι να ευρεθεί ο τάφος του μεγάλου φιλοσόφου, οπουδήποτε, είτε στα Στέγειρα, είτε στην Χαλκίδα, είτε στην Ερέτρια, όπως ευρέθη το αρτίως ανακαλυφθέν σύγγραμμα αυτού περί της πολιτείας των Αθηναίων».

Αυτά έγραφε ο Μ. Δήμιτσας, το 1891, πριν… 125 χρόνια…

Ας δούμε τι έγραφε η εφημερίδα «Άστυ» το 1894:

«Υπό του υπουργού της Παιδείας εχορηγήθη προς τον νομομηχανικό κ. Τζώρτζην η άδεια, όπως ενεργήσει ανασκαφές το εν Ερετρία κτήμα του. Στο μέρος τούτο υπάρχει πληθύς τάφων αρχαίων, εκ των οποίων ουδείς έχει συληθεί σε προγενεστέραν εποχήν. Τούτο απεδείχθη εκ των προχείρων ανασκαφών, τις οποίες υπὸ την επιτήρησιν εφόρου των αρχαιοτήτων ενήργησε επί τινας ημέρας πέρυσι, εκ των οποίων αποτέλεσμα υπήρξε η εύρεσις ληκύθων, φερόντων γραφάς καλώς διατηρουμένας και άλλων ενταφίων ειδών, ιδίως δε η αποκάλυψις λαμπρού Μαυσωλείου, όπερ ξένοι αρχαιολόγοι ενόμισαν, ότι ήτο του Αριστοτέλους, πλανηθέντες το μεν εκ του ονόματος τούτου, όπερ ευρέθη επ’ αυτού γεγλυμμένον, το δε εκ της μαρτυρίας των αρχαίων, ότι ο τάφος του Αριστοτέλους υπάρχει στην Εύβοια. 

Μανθάνομεν εν τούτοις, ότι στην Ερέτρια η τυμβωρυχία έχει λάβει διαστάσεις μεγάλες, εγένετο δε το αντικείμενο της εργασίας μικρών και μεγάλων, οίτινες εξασκούσιν αυτήν αναφανδὸν και μετά της μεγαλυτέρας θρασύτητος. Ευχής έργον θα ήτο, αν η Αρχαιολογικὴ Εταιρία, ή τις των ενταύθα ξένων αρχαιολογικών σχολών ανελάμβανε την έρευνα του μέρους τούτου και έσωζε από της διαρπαγής και της αποξενώσεως πολύτιμα κειμήλια αρχαίας τέχνης» («Το Άστυ», αρ. φ. 1392, 7.10.1894).

Ο Δήμος Χαλκιδέων, επί τέλους, λίγο πριν…εκπνεύσει το Έτος Αριστοτέλους (5.11.2016), εδέησε κι ετίμησε τον…Αριστοτέλη! Με ημερίδα που διοργάνωσε σε…κεντρικό ξενοδοχείο! Ομιλητές ήταν οι Γ.Χαριτίδου, Μαν.Μ. Στεργιούλης, Β.Μάστορης, Αν.Στέφος, Χρ.Αργυροπούλου, Χρ.Αλεξοπούλου, Γ.Πανούσης, Σ.-Π.Βλαχάκη, Αντ.Βράκας, Δέσπ.Μωραΐτου, Ιω.Καλογεράκος, Χρ.Βέικου, Αγγ.Χρονοπούλου, Κυρ.Κατσιμάνης, Αμ.Καραπασχαλίδου, και Σ.Παπαγεωργοπούλου.

Ο Αριστοτέλης αναγκάστηκε και κατέφυγε στην Χαλκίδα, μετά τον θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου, όταν, στο πρόσωπό του, οι Αθηναίοι, οπαδοί του αντιμακεδονικού κόμματος, ηθέλησαν να εκδικηθούν τους Μακεδόνες. Το ιερατείο και η Σχολή του Ισοκράτος κατηγόρησαν τότε τον Αριστοτέλη για ασέβεια. Ο φιλόσοφος βλέποντας ότι το μίσος εναντίον του ήταν τόσο μεγάλο, ώστε δεν άφηνε κανένα περιθώριο για επιτυχή απόκρουση της κατηγορίας, απεσύρθη στην Χαλκίδα, δηλώνοντας πως εγκατέλειψε την πόλη των Αθηνών, ίνα μην δώσει στους Αθηναίους την ευκαιρία να διαπράξουν και δεύτερο αδίκημα εναντίον της φιλοσοφίας (υπαινισσόμενος την καταδίκη του Σωκράτους). Εν Χαλκίδι, ο Αριστοτέλης έμεινε στην οικία της μητρός του, με την δευτέρα σύζυγό του, την Ερπυλλίδα, τον υιό τους Νικόμαχο, και με την Πυθιάδα, θυγατέρα από τον πρώτο του γάμο. Αλλά το χρονικό διάστημα που παρέμεινε στην Χαλκίδα το διήλθε με θλίψη και μελαγχολία (βλ. αποσπάσματα επιστολών του). Το 323 ή το 322 απέθανε και το σώμα του μεταφέρθηκε στην γενέτειρά του Στάγιρα, όπου κι ετάφη με εξαιρετικές τιμές».

Φρονώ, λοιπόν, πως μνημείο, τάφος ή κενοτάφιο θα πρέπει να υπήρξε και στις δυο πόλεις…
Από το νέο «αριστοτελικό ζήτημα», που ετέθη στον προαναφερόμενο Τύπο, επέρασαν 125 χρόνια (5 τέταρτα του αιώνα!)… Και εμείς ακόμη άξιοι της μοίρας μας και του κακού του ριζικού μας, δεν έχουμε γλείψει κυριολεκτικώς την Εύβοια και την Χαλκιδική για να βρούμε τα οστά και τον τάφου του παμμεγίστου των φιλοσόφων του κόσμου, που θα γινόταν παγκόσμιο λίκνο προσκυνήματος και πόλος έλξεως εκατομμυρίων τουριστών! Αντ’ αυτού τρωγόμαστε μεταξύ μας, και δεν μπορεί πιο ούτε ο Αριστοτέλης, ούτε ο Μ. Αλέξανδρος να μας ενώσει! Δεν φταίνε πάντα οι κακοί «άλλοι». Και καλά, στην Χαλκίδα και στην Εύβοια, ειδικώς και γενικώς, είναι παναδιάφοροι για την αρχαία ελληνική ιστορία τους. Στην Μακεδονία, γιατί δεν συντρέχουν όλοι οι Έλληνες αρχαιολόγοι, ενεργοί και άνεργοι, νέοι και συνταξιούχοι, για να βρουν το μνήμα του ιδρυτού 55 επιστημών; Ιδού όραμα για ένα υπουργείο Πολιτισμού, έναν υπουργό Πολιτισμού της Ελλάδος! Τι λέω τώρα…

ΠΗΓΗ: ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.