Προϊστορικό Ηλιακό Παρατηρητήριο στα Πετρωτά της Ροδόπης

Το πρώτο ανακαλυφθέν μεγαλιθικό ιερό του Ήλιου στην Ελλάδα

Είναι γνωστό ότι οι αρχαιολόγοι εδώ στη Θράκη είναι άξιοι επαίνου, γιατί με τα πενιχρά μέσα που τους διαθέτει το Υπουργείο Πολιτισμού προσπαθούν να αναδείξουν τον πολιτισμό της, μάλιστα και μέχρι τώρα δεν υπάρχει σε κανένα ελληνικό πανεπιστήμιο έδρα Θρακολογίας, ενώ στη Βουλγαρία σχεδόν σε όλα. Επίσης είναι γνωστό ότι όταν οι Βούλγαροι ήταν ακόμη στις στέπες οι Έλληνες άποικοι από το 700 π.Χ. είχαν έλθει σε πρόσμιξη με τους αρχαίους Θράκες και είναι οι κληρονόμοι των Θρακών.

Στην περιοχή των Ανατολικών Θρακικών Μετεώρων της Ροδόπης, εκεί στα Πετρωτά υπάρχει ένα εκτεταμένο υπαίθριο προϊστορικό θρακικό ιερό 3.000 στρεμμάτων περίπου άγνωστο κατά πολύ στους περισσότερους Ροδοπαίους και όχι μόνο.

Έτσι λοιπόν σήμερα και σε συνέχειες θα σας παρουσιάσουμε ορισμένα σημεία αυτού του απέραντου ιερού που περιλαμβάνονται στο έντυπο του κυρίου Σταύρου Κιοτσέκογλου με τίτλο: Οδοιπορικό στην Ενδοχώρα της Αιγαιακής Θράκης, τελετουργικά τοπία της Αρχαίας Θράκης.

Το ιερό αυτό εντοπίστηκε από τον ανωτέρω αρχαιολόγο του Εργαστηρίου Λαογραφίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας - Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και τον φωτογράφο και ανεξάρτητο ερευνητή Alexander Hennig τον Ιανουάριο του 2019. Εκεί λοιπόν στην ευρύτερη περιοχή των Πετρωτών στην τοποθεσία μικρή Εκκλησία (Κλίσετζικ) εντοπίστηκε και το προϊστορικό ηλιακό Παρατηρητήριο που είναι το πρώτο στην ελληνική Θράκη όπως και στην Ελλάδα.

Αρχαιολογικές ανασκαφές δεν έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι τώρα στην περιοχή αυτή. Το ιερό αυτό του Ήλιου ερευνήθηκε αρχαιολογικά με τη μέθοδο της επιφανειακής έρευνας. Τέχνεργα της Μέσης Παλαιολιθικής (100.000 έως 40/45.000) χρόνια πριν, μας πληροφορούν για την χρονική περίοδο της πρώιμης ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή, ενώ η χρήση του ηλιακού παρατηρητηρίου - ιερού του Ήλιου με βάση αρχαιο-αστρονομικές έρευνες, χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.

Περιγραφή
Το μεγαλιθικό μνημείο ηλιακό παρατηρητήριο βρίσκεται στο χαμηλό ανατολικό πρανές του υψώματος Κασαμπαλού Μπουρούν ανατολικά της ακρόπολης των Πετρωτών στα 1120 μέτρα και αποτελείται από ένα κεντρικό βραχώδες έξαρμα (ιερό) που πλαισιώνεται με κύκλο από πέτρες διαμέτρου 40 μέτρων. Τμήματα του κύκλου είναι εμφανώς κατασκευασμένα με διπλή σειρά από πέτρες που βρίσκονται υπό μελέτη. Υπό αυτή την έννοια, η κορυφή του βράχου των Πετρωτών παίζει το ρόλο του Ιερού Βουνού (όπως ο Όλυμπος στην Προϊστορία και την Αρχαιότητα). Το ηλιακό παρατηρητήριο περιστοιχίζεται από βραχώδη εξάρματα και κορυφογραμμές βράχων που φέρουν λαξεύσεις. Οι λαξευμένες κόγχες χρησίμευαν ως χώρος προσφορών προς την Μεγάλη Μητέρα Θεά που ενσαρκώνεται στον βράχο και συμβολίζεται με την λαξευμένη τοξωτή κόγχη και τις οφθαλμικές κόγχες που παρατηρούμε καθώς και στο βραχώδες έξαρμα με το οποίο εφάπτεται η δυτική περιφέρεια των κύκλων.

Στην επιφάνεια του ιερού βραχώδους εξάρματος που βρίσκεται στο κέντρο του πέτρινου κύκλου είναι λαξευμένοι τρεις θυσιαστήριοι βωμοί με κανάλι εκροής.

Τα συμφραζόμενα μαρτυρούν τη λατρεία της Μεγάλης Γήινης Μητέρας Θεάς που «κατοικεί» στον βράχο. Μικρότερα βραχώδη εξάρματα με οφθαλμικές κόγχες και θυσιαστήρια είναι διάσπαρτα στις πλαγιές του υψώματος Κασαμπαλού Μπουρούν της τοποθεσίας μικρής εκκλησίας. Αποτελούν λατρευτικούς χώρους ή μικρά ιερά που απλώνονται στην ευρύτερη περιοχή. Προφανώς το ηλιακό παρατηρητήριο είναι ένα μεγαλιθικό μνημείο που φέρει τη θρησκευτικότητα ενός Ιερού του Θεού Ήλιου, δίπλα στην πανταχού παρούσα Γήινη Μητέρα Θεά.

Ο προσανατολισμός των δομικών στοιχείων του αρχαίου ηλιακού παρατηρητηρίου και η σύνδεση τους με χαρακτηριστικά σημεία του τοπικού ορίζοντα, στα οποία ο ήλιος ανατέλλει ή δύει κατά τις ισημερίες ή τα ηλιοστάσια, έχει επίσης μελετηθεί κατά την αρχαιοαστρονομική έρευνα. Κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, ο ήλιος ανατέλλει πάνω από μια κορυφή βράχων ορατή στον μακρινό ορίζοντα, ευθυγραμμίζεται με μια μεγάλη πέτρα από τον κύκλο που χρησιμεύει ως κοντινό σκόπευτρο, που ευθυγραμμίζεται με το ανατολικό θυσιαστήριο.

Ένας παρατηρητής, σκοπεύει από το βραχώδες ιερό έξαρμα, βρισκόμενος στο κέντρο του κύκλου και μέσω του ανατολικού βωμού και της ογκώδους πέτρας που βρίσκεται στην περίμετρο του κύκλου και ευθυγραμμίζεται με την κορυφή του βραχώδους εξάρματος πάνω από το οποίο ανατέλλει ο ήλιος, στον βορειοανατολικό ορίζοντα, καθορίζοντας το χειμερινό ηλιοστάσιο. Προβολές σκιών των φυσικών βράχων και του ανάγλυφου του ιερού μετά την ανατολή ή πριν από τη δύση του ήλιου, καθιστούν δυνατή τη δημιουργία μιας συσκευής για τον προσδιορισμό της διάρκειας της μεγαλύτερης και της συντομότερης ημέρας του χρόνου - των ημερών του ηλιοστασίου και της ισημερίας.

Η κορυφή του βράχου της ακρόπολης των Πετρωτών βρίσκεται κοντά στη γραμμή του κύριου μεσημβρινού (βορράς - Ζενίθ - Νότος - Ναδίρ) του ηλιακού παρατηρητηρίου της τοποθεσίας μικρή εκκλησία Πετρωτών. Αυτή είναι η ζώνη των κορυφώσεων (μέγιστο υψόμετρο σε σχέση με τον ορίζοντα) των ουράνιων σωμάτων ημέρας και νύχτας. Η παρατήρηση αυτών των κορυφώσεων επιτρέπει τον προσδιορισμό στιγμών και χρονικών περιόδων από το τροπικό έτος που απαιτούνται για τη δημιουργία και τη διατήρηση ενός ημερολογίου.

Χρονολογικά όρια ύπαρξης του ηλιακού παρατηρητηρίου στην τοποθεσία μικρή εκκλησία Πετρωτών
Η μέθοδος χρονολόγησης για τον καθορισμό των χρονολογικών ορίων της χρήσης αυτού του μεγαλιθικού μνημείου οι αρχαιοαστρονόμοι Maglova και Stoev βασίστηκαν στην μέθοδο που ανέπτυξε ο Lockyer το 1906. Η μέθοδος αυτή συνίσταται στη μέτρηση της κλίσης και του υψόμετρου (που χρειάζεται για τον υπολογισμό του αζιμούθιου) που θα είχε ο ήλιος κατά την ανατολή σταθεροποιημένου από το θερινό ή χειμερινό σκόπευτρο και η αναζήτηση ενός τέτοιου αζιμούθιου στις αρχαϊκές εποχές. Έτσι το αρχαιολογικό χρονολογείται σύμφωνα με αστρονομικά δεδομένα. Οι τιμές του αζιμούθιου μετρήθηκαν για το καλοκαίρι και τον χειμώνα και τα σκόπευτρα (61ο 10', 6'' και 122ο 27',4'') αντιστοιχούν σε μια χρονολόγηση που προσεγγίζει το 2.200 π.Χ. (τέλος Πρώιμης Εποχής Χαλκού). Το σφάλμα των 30 λεπτών τόξου είναι εντός του επιτρεπόμενου ορίου για οπτικές παρατηρήσεις.

Προσδιορισμός μεγάλων χρονικών διαστημάτων (εποχές)
Ο οπτικός προσδιορισμός των στιγμών μετάβασης του ήλιου διαμέσου του μέσου τόξου που συνδέει τα δύο ακραία αζιμούθια ονομάζεται επίσης ζώνη ισημερίας, που επιτρέπει τη διαίρεση του χρονικού διαστήματος σε μικρότερες περιόδους. Είναι αυτές οι περίοδοι που συμπίπτουν με την αλλαγή των εποχών.

Εκείνη την εποχή είχαν δομηθεί ως εξής: Α' χειμερινό ηλιοστάσιο - εαρινή ισημερία - 89 ημέρες. Β' εαρινή ισημερία - θερινό ηλιοστάσιο - 93 ημέρες. Γ' θερινό ηλιοστάσιο - φθινοπωρινή ισημερία - 93 ημέρες. Δ' φθινοπωρινή ισημερία - χειμερινό ηλιοστάσιο - 90 ημέρες. Σύνολο το έτος 365 ημέρες.

Τέλος εδώ αξίζει να γίνει μια περιγραφή του ηλιακού αυτού παρατηρητηρίου, που σχετίζεται άμεσα με την ηλιολατρεία στον ευρύτερο θρακικό χώρο, τρία θυσιαστήρια με κανάλι εκροής είναι λαξευμένα σε βραχώδες φυσικό έξαρμα που κυκλώνεται από πέτρινο κύκλο. Δύο είναι προσανατολισμένα προς νότο και νοτιοανατολικά και το τρίτο ανατολικά, δεχόταν πρώτο τις ακτίνες του ήλιου κατά την ανατολή των ισημερίων που είναι η ιδανικότερη χρονική στιγμή για προσευχή, δηλαδή στις 21 Μαρτίου και 23 Σεπτεμβρίου κατ' έτος.

Στους γύρω βράχους είναι εμφανή τα μάτια της θεάς που δηλώνουν την παρουσία της, επίσης και το έξαρμα που φέρει βωμούς, που την κατάλληλη μέρα της ισημερίας ή το ηλιοστάσιο για να γιορτάσουν ήλιος - θεός και γήινη Μεγάλη Μητέρα την ιερογραμμική τους γονιμοποιό σχέση και τον εορτασμό της Μεγάλης Θεάς.

Όπως γίνεται λοιπόν αντιληπτό πρόκειται για ένα ηλιακό παρατηρητήριο και επομένως ένα υπαίθριο μεγαλιθικό ιερό του Ήλιου, στο οποίο συνλατρεύεται η Μεγάλη Μητέρα Θεά, Δήμητρα ή Κυβέλη. Οι λαξευμένες οφθαλμικές κόγχες ως εικονιστικό σύμβολο της Μεγάλης Μητέρας Θεάς, ενσαρκώνουν την πανταχού παρούσα θεά και νοηματοδοτούν με ιερότητα το βραχώδες τοπίο που είναι η κατοικία της σε όλη την περιοχή μικρή εκκλησία Πετρωτών Οι λαξευμένες οφθαλμικές κόγχες είναι ορατές στο ιερό της Μητέρας Θεάς και σε αρκετές βραχώδεις εξάρσεις που πλαισιώνουν δυτικά το ηλιακό παρατηρητήριο επιβεβαιώνοντας τη συνλατρεία Θεού Ήλιου και Μεγάλης Μητέρας Θεάς Κυβέλης ή Δήμητρας. Για τους Θράκες, το βραχώδες πέτρωμα συμβολίζει τη Μεγάλη Μητέρα Θεά Γη και ο Ήλιος Θεός είναι το φαλλικό ισοδύναμο που την γονιμοποιεί. Στη Θρακική μυθολογική εικονογραφία, η διείσδυση του ηλιακού φωτός στη σπηλαιώδους σχήματος σκοτεινή μήτρα είναι ο ιερός γάμος από τον οποίο γεννιέται ο ηγεμόνας, και επιβεβαιώνει τη θρησκευτική διδασκαλία την οποία αποκαλούμε με τον όρο Θρακικό Ορφισμό.

Οι αρχαιοαστρονομικές μελέτες των θρακικών ιερών και των μεγαλιθικών μνημείων, δείχνουν ότι η θέση τους είναι ειδικά επιλεγμένη και διαμορφωμένη να παρατηρούν την πορεία του ήλιου και πιο συγκεκριμένα τα ηλιοστάσια και τις ισημερίες. Σχετικά με τη λατρεία του ήλιου υπάρχουν πολλές μελέτες σε διαφορετικούς πολιτισμούς όπως της αρχαίας Αιγύπτου, των Ατζέκων, της Ασίας, της Ελλάδας, καθώς και στις ευρωπαϊκές χώρες. Στην Ελλάδα δεν έχουν εντοπισθεί μέχρι σήμερα ηλιακά παρατηρητήρια ή ιερά του ήλιο, πλην αυτού που αναφέρουμε ανωτέρω, ενώ υπάρχουν αρχαϊκές πηγές που αναφέρουν την ύπαρξή τους από την εποχή του Ομήρου μέχρι και τον 2ο αιώνα μ.Χ., με την αναφορά του Παυσανία για ναό του ήλιου που συνδυάζεται με τη λατρεία της Δήμητρας.

Το ιερό αυτό που προαναφέραμε ανωτέρω είναι ένα από τα πιο σπουδαία προϊστορικά μνημεία του Μεγαλιθικού Πολιτισμού της Θράκης. Πρόκειται για έναν πέτρινο κύκλο περιφέρειας 126 μέτρων και διαμέτρου 40 μέτρων, κατασκευασμένο περιμετρικά ενός συμφυούς βραχώδους εξάρματος που φέρει τα αναμφισβήτητα σημάδια ενός λατρευτικού βράχου στον οποίο τελούνταν διαβατήριες τελετές και λατρευτικές πρακτικές. Ο πέτρινος κύκλος λειτουργεί ως πυξίδα, έχοντας ως ένδειξη τον γεωγραφικό βορρά ένα συμφυή βράχο λαξευμένο με οφθαλμικές κόγχες.

Έτσι λοιπόν οι επτά πέτρες μισού τόνου και κάποιες μικρότερες που βρίσκονται ανατολικά του κύκλου, του ηλιακού παρατηρητηρίου στο σημείο αυτό συμβολίζουν ένα εκλεπτυσμένο «πέτρινο ημερολόγιο», το οποίο δείχνει την έλευση του χειμερινού ηλιοστασίου με το πρώτο ογκόλιθο ευθυγραμμισμένο με το ηλιακό τόξο του Μητρώου Πετρωτών και με αρκετή ακρίβεια στις 130ο, ενώ η έναρξη του θερινού ηλιοστασίου αρχίζει με τον διπλασιασμό των λίθων στο βορειοανατολικό τεταρτημόριο. Φαίνεται ότι στα Πετρωτά Ροδόπης στα τέλη της Πρώιμης Εποχής Χαλκού (2.200 π.Χ.), οι πρόγονοι των Θρακών Κικόνων των ιστορικών χρόνων, συμμετείχαν σε λατρευτικές πρακτικές ηλιακής λατρείας που αποτελούσαν τον κεντρικό άξονα για την μέτρηση ημερών, μηνών, ετών και χρονικών κύκλων. Οι λατρευτικές πρακτικές συνεχίστηκαν κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων, τη βυζαντινή εποχή και εντοπίζονται μέχρι τις μέρες μας στα τελετουργικά πυροβασίας των Αναστενάρηδων.

Στο επόμενο γραπτό το Μητρώο της ακρόπολης Πετρωτών Σαπών.