Βαδίσαμε στους αρχαίους Φιλίππους

Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε που οι Φίλιπποι βρήκαν τη θέση που τους αρμόζει ανάμεσα στα ελληνικά Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Ήταν 2016, όταν το πάγιο αίτημα του Υπουργείου Πολιτισμού έγινε αποδεκτό από τη διεθνή κοινότητα, δικαιώνοντας την ιστορικότητα της τοποθεσίας και των μνημείων που αυτή εμπεριέχει.

Ο αρχαιολογικός χώρος των Φιλίππων μία «ανάσα» από την Καβάλα, είναι ένα από τα σημαντικότερα αρχαία μνημεία της Ελλάδας και έπαιξε καθοριστικό ρόλο τόσο στη Μακεδονική, όσο και στη Ρωμαϊκή και την πρώιμη Χριστιανική ιστορία. Ίσως αποτελεί το σπουδαιότερο μνημείο που έχει να επιδείξει η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, γι’ αυτό αξίζει να το επισκεφτεί ο κάθε κάτοικος της Περιφέρειας, σε απόσταση μικρότερη των δύο ωρών από την Κομοτηνή.

Ο αρχαιολογικός χώρος των Φιλίππων έχει πολύ σημαντική ιστορία. Από τον 4ο αιώνα πΧ έως και την αφετηρία της 1ης χιλιετίας η πόλη ήταν στην κυριαρχία του Φίλιππου Β’ του Μακεδόνα (πατέρα του Μ. Αλέξανδρου). Μετά έζησε την εδραίωση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και στη συνέχεια αποτέλεσε τον τόπο που επισκέφθηκε ο Απόστολος Παύλος, ανοίγοντας το δρόμο για τη δημιουργία της πρώτης Χριστιανικής κοινότητας της Ευρώπης, όπου άλλωστε στην ευρύτερη περιοχή βαφτίστηκε κι η πρώτη Ευρωπαία Χριστιανή.

Aρχαιολογικός χώρος
Ο επισκέπτης φτάνει σήμερα στον αρχαιολογικό χώρο Φιλίππων, στα δυτικά του Δημοτικού Διαμερίσματος Κρηνίδων, ακολουθώντας την επαρχιακή οδό Καβάλας-Δράμας. Τα σημαντικότερα μνημεία και αρχαιολογικά σύνολα του αρχαιολογικού χώρου είναι: Τα τείχη και η ακρόπολη, το θέατρο, η αγορά, η βασιλική Α’, η βασιλική Β’ και ένας οκταγωνικός ναός.

Τα τείχη ξεκινούν από την κορυφή του λόφου, όπου βρίσκεται η οχυρή ακρόπολη, και περικλείουν τους πρόποδες του και τμήμα της πεδιάδας (πρώτη φάση -Φίλιππος Β’- μέσα 4ου αιώνα πΧ, δεύτερη φάση - Ιουστινιανός Α’, 527-565 μΧ). Στο εσωτερικό της ακρόπολης υπάρχει πύργος υστεροβυζαντινών χρόνων.

Το θέατρο κτίστηκε πιθανότατα από τον βασιλιά Φίλιππο Β’ στα μέσα περίπου του 4ου αιώνα πΧ. Στους 2ο και 3ο μΧ αι. έγιναν σημαντικές αλλαγές και προσθήκες για να προσαρμοστεί η λειτουργία του στις ανάγκες των θεαμάτων της ρωμαϊκής εποχής.

Η ρωμαϊκή αγορά (forum) αποτελούσε το διοικητικό κέντρο των Φιλίππων στη ρωμαϊκή εποχή. Αποτελεί ένα ενιαία σχεδιασμένο συγκρότημα δημοσίων κτηρίων που οργανώνονται γύρω από μία κεντρική πλατεία με μνημειακά κτίσματα, τον βορειοανατολικό και τον βορειοδυτικό ναό. Στα βόρειά της αγοράς περνά ένας μεγάλος πλακόστρωτος δρόμος που έχει ταυτιστεί με την αρχαία Εγνατία Οδό.

Η βασιλική Α’ χρονολογείται γύρω στο τέλος του 5ου αιώνα μΧ. Πρόκειται για μεγάλη τρίκλιτη βασιλική διαστάσεων 130x50μ., με εγκάρσιο κλίτος στην ανατολική πλευρά, τετράγωνο αίθριο, υπερώο πάνω από τα κλίτη και το νάρθηκα και ιδιότυπη φιάλη. Στο μεσαίο κλίτος διατηρούνται τμήματα της πολυτελούς πλακόστρωσης και μέρος του άμβωνα. Ιδιαίτερα εντυπωσιακές είναι οι τοιχογραφίες (μίμηση ορθομαρμάρωσης) του προθαλάμου του παρεκκλησίου.

Η βασιλική Β’ χρονολογείται γύρω στα 550 μΧ. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και προσκτίσματα στα βόρεια και νότια (φιάλη, διακονικό). Το σχεδόν τετράγωνο κεντρικό κλίτος καλυπτόταν με τρούλο, ο οποίος στηριζόταν σε μεγάλους πεσσούς. Το ιερό βήμα στεγαζόταν με θόλο. Ο γλυπτός της διάκοσμος αντανακλά κωνσταντινοπολίτικη επίδραση.

Η βασιλική Γ’ είναι μία μεγαλοπρεπής τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και εγκάρσιο κλίτος, διπλό άμβωνα, πολυτελή μαρμαροθετήματα δαπέδου και πλούσιο γλυπτό και αρχιτεκτονικό διάκοσμο. Χρονολογείται στον 6 αι. μΧ.

Το Οκτάγωνο ήταν το ολοκληρωμένο συγκρότημα του επισκοπικού ναού των Φιλίππων. Περιλαμβάνει τον οκτάγωνο ναό που παρουσιάζει τρεις οικοδομικές φάσεις (από τα τέλη του 4ου /αρχές 5ου μέχρι τα μέσα του 6ου μΧ αι.) και κτίστηκε στη θέση ευκτήριου οίκου αφιερωμένου στον Απόστολο Παύλο (αρχές 4ου αι. μΧ). Ο οίκος αυτός είχε ιδρυθεί με τη σειρά του στη θέση υστεροελληνιστικού τάφου - ηρώου. Το συγκρότημα περιλαμβάνει ακόμη φιάλη, βαπτιστήριο, λουτρώνα, διώροφο επισκοπείο και μνημειακό πυλώνα προς την Εγνατία Οδό.

Η Φυλακή του Αποστόλου Παύλου βρίσκεται στα νότια της βασιλικής Α’. Σύμφωνα με την παράδοση πιστεύεται ότι στο χώρο αυτό φυλακίστηκε ο Απόστολος Παύλος. Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια ρωμαϊκή δεξαμενή ύδατος (cisterna), η οποία αργότερα μετατράπηκε σε λατρευτικό χώρο).

Η Παλαίστρα έχει καλυφθεί στο μεγαλύτερο τμήμα της από τη βασιλική Β’. Περιελάμβανε περίστυλη κεντρική αυλή, δωμάτια και μικρό αμφιθέατρο. Ο καλύτερα διατηρημένος χώρος είναι οι βεσπασιανές (τουαλέτες) στη νοτιοανατολική γωνία του κτιρίου.

Το ορθογώνιο οικοδόμημα (διαστάσεων 27 x 10μ) που αποκαλύφθηκε Νότια του Forum της ρωμαϊκής πόλης, με μια στοά με εξάστηλη κιονοστοιχία κορινθιακού ρυθμού στην πρόσοψη του, ταυτίζεται από την αρχιτεκτονική του διάταξη και τις επιγραφές που βρέθηκαν σε αυτό, με την ρωμαϊκή εμπορική αγορά (macellum). Το συγκρότημα αποτελούνταν από μια κεντρική περίστυλη αυλή, δεξιά και αριστερά από την οποία υπήρχαν τα καταστήματα. Το συγκρότημα της εμπορικής αγοράς χωρίζεται από εκείνο του Forum με έναν πλατύ δρόμο (πλάτους 9 μ), την εμπορική οδό. Είναι κτίσμα της εποχής των Αντωνίνων (β’ μισό 2ου μΧ αιώνα), σύγχρονο με το Forum. Στα μέσα του 6ου μΧ αιώνα, το μεγαλύτερο μέρος του καταστράφηκε ως τα θεμέλια για να δημιουργηθεί ο χώρος, που ήταν απαραίτητος για το κτίσιμο της βασιλικής Β’. Διατηρήθηκε μόνο το βόρειο μέρος του, με την εξάστυλη κιονοστοιχία, που ενσωματώθηκε από τον βυζαντινό αρχιτέκτονα στη βασιλική, αποτελώντας τη μνημειακή είσοδο στο βόρειο κλίτος της.

Αρχαίο θέατρο
Το αρχαίο θέατρο των Φιλίππων είναι σημαντικό μνημείο και ίσως το εντυπωσιακότερο του χώρου, το οποίο φιλοξενεί και σύγχρονες παραστάσεις κυρίως στο περιθώριο του γνωστού πολιτιστικού φεστιβάλ Φιλίππων. Η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα διαδοχικών κτιριακών αλλαγών, οι οποίες αντιπροσωπεύουν διάφορες φάσεις της ιστορίας της πόλης. Βρίσκεται στη νοτιοανατολική πλαγιά του λόφου της ακρόπολης, σε επαφή με το ανατολικό τείχος της πόλης, στο οποίο και στηρίζεται.

Η αρχική φάση του, που είναι σύγχρονη με τα τείχη της πόλης, ανάγεται στα χρόνια του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β’ (μέσα του 4ου αι. πΧ). Από τη φάση αυτή σώζονται οι αναλημματικοί τοίχοι (κατακόρυφοι τοίχοι που στήριζαν το κοίλο του θεάτρου) του κοίλου, δηλαδή του χώρου όπου κάθονται οι θεατές, και των παρόδων, των διαδρόμων που οδηγούσαν προς την ορχήστρα του θεάτρου. Την εποχή αυτή η ορχήστρα, ο υπαίθριος κεντρικός χώρος όπου «παίζουν» οι ηθοποιοί, είχε σχήμα πετάλου.

Το θέατρο αυτό, εξακολούθησε να χρησιμοποιείται και από τους Ρωμαίους αποίκους, αφού διασκευάστηκε για να προσαρμοστεί στα νέα θεάματα της ρωμαϊκής κοινωνίας και για να δεχθεί πολυάριθμους θεατές.

Τον 2ο αι. μΧ, το θέατρο αποκτά τυπική ρωμαϊκή μορφή, με μεγαλοπρεπές τριώροφο κτήριο σκηνής, ορχήστρα στρωμένη με μαρμάρινες πλάκες και κοίλο που επεκτείνεται επάνω από τις παρόδους, οι οποίες καλύπτονται με θολωτές κατασκευές. Μια εικόνα της μορφής αυτής του θεάτρου μας δίνει η νότια στοά του κτηρίου της σκηνής, που αναστηλώθηκε πρόσφατα και φέρει στα μέτωπα των πεσσών ανάγλυφες πλάκες με παραστάσεις που σχετίζονται με το θεό Διόνυσο (μαινάδες κ.ά.).

Τον 3ο αι. μΧ το θέατρο μετατρέπεται σε αρένα για τις θηριομαχίες. Κατεδαφίζεται το προσκήνιο και αφαιρούνται οι πρώτες σειρές των καθισμάτων του κοίλου. Στην περιφέρεια της ορχήστρας υψώνεται τοίχος, ύψους 1,20μ., με κιγκλίδωμα για την προστασία των θεατών από τα θηρία. Μάλιστα για την παραμονή και την ευκολότερη μεταφορά των θηρίων στην αρένα, δημιουργήθηκε στο νότιο άκρο της ορχήστρας, ένας μεγάλος ορθογώνιος υπόγειος χώρος. Στη φάση αυτή θα πρέπει να κατασκευάστηκε και το επιθέατρο, μία καμαροσκέπαστη κατασκευή στο ψηλότερο μέρος του κοίλου, που στήριζε νέες σειρές εδωλίων και αύξησε την χωρητικότητα του θεάτρου.

Στους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους (τέλος 3ου-αρχές 4ου μ.Χ. αι.) πρέπει να κτίστηκαν τα δύο τόξα για την αντιστήριξη του θεάτρου στο γειτονικό τείχος.

Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια (5ος-6ος μΧ αι.) το θέατρο παύει να λειτουργεί ως χώρος παραστάσεων. Η εγκατάλειψή του πρέπει να σχετίζεται με την επικράτηση του χριστιανισμού και τα νέα ήθη που δεν ήταν πια σύμφωνα με τις θηριομαχίες ή τις θεατρικές παραστάσεις. Η στοά στο πίσω μέρος του κτηρίου της σκηνής διασκευάζεται σε χώρο εργαστηρίων. Με την καταστροφή της σκηνής από πυρκαγιά, που πιθανότατα σχετίζεται με το μεγάλο σεισμό που κατέστρεψε την πόλη των Φιλίππων στις αρχές του 7ου μ.Χ. αι., αρχίζει το συστηματικό γκρέμισμα του θεάτρου με σκοπό τη χρησιμοποίηση των μελών του ως οικοδομικού υλικού για την κατασκευή νέων οικοδομών.

Στη διάρκεια των πρώιμων Βυζαντινών χρόνων το κτίριο της σκηνής και η περιοχή στα νοτιανατολικά του θεάτρου φιλοξενεί εργαστήρια. Τέλος, στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο λιθόστρωτος δρόμος, που ως τις αρχές του 20ου αι. ένωνε την Καβάλα με τη Δράμα διασχίζοντας τον αρχαιολογικό χώρο των Φιλίππων, περνά μπροστά από το θέατρο.

Οι πρώτες πληροφορίες που έχουμε για το θέατρο στη σύγχρονη εποχή προέρχονται από τους Ευρωπαίους περιηγητές που επισκέπτονται την περιοχή από τα μέσα του 16ου αι. Η συστηματική ανασκαφή του θεάτρου ξεκινά το 1921-1927 από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή και συνεχίζεται στο τέλος της δεκαετίας του '50 από την Αρχαιολογική Υπηρεσία με τον Δ. Λαζαρίδη. Στο διάστημα αυτό το θέατρο δέχθηκε γρήγορες και πρόχειρες επεμβάσεις για να μπορέσει να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του φεστιβάλ Φιλίππων. Η ΙΗ’ ΕΠΚΑ Καβάλας ξανάρχισε το 1974 τις ανασκαφικές έρευνες και από το 1993, σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, ξεκίνησε πρόγραμμα με ανασκαφικές έρευνες, μελέτες συντήρησης, αποκατάστασης και αναστήλωσης του θεάτρου, που βρίσκονται ακόμη σε εξέλιξη.

Αρχαιολογικό μουσείο
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Φιλίππων, στο οποίο προτείνεται ο επισκέπτης να περιηγηθεί μετά τη θέαση του αρχαιολογικού χώρου, διαθέτει δύο ενότητες εκθεσιακών χώρων για τη μόνιμη παρουσίαση των ευρημάτων από τις ανασκαφές της αρχαίας πόλης:

Ενότητα Α’: Καταλαμβάνει ολόκληρο το ισόγειο και έχει εμβαδόν 380 τ.μ. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται αρχαιολογικό (επιγραφές, γλυπτά, αγγεία, νομίσματα, κοσμήματα), ιστορικό και εποπτικό υλικό της πόλης των Φιλίππων και της περιοχής της από τους προϊστορικούς χρόνους ως το τέλος της ρωμαϊκής αρχαιότητας.

Ενότητα Β’: Καταλαμβάνει τον όροφο του κτιρίου με εμβαδόν 205 τ.μ. και σε αυτήν παρουσιάζεται η χριστιανική πόλη (επιγραφές, αρχιτεκτονικά μέλη, ψηφιδωτά, αγγεία, νομίσματα) από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια της ακμής ως την συρρίκνωσή της τον 7ο μΧ αιώνα και ως την οριστική ερήμωσή της μετά την τουρκική κατάκτηση στα τέλη του 14ου αιώνα.

*Το παρόν συντάχθηκε με πληροφορίες κειμένων της αρχαιολόγου Μαρίας Νικολαΐδου στην πλατφόρμα «Οδυσσέας» του Υπουργείου Πολιτισμού