Ένας περίπατος στην Ροδόπη του 19ου αιώνα από τον διδάκτορα της Ιατρικής Μ. Μελίρρυτο

Στην συνέχεια του πονήματος του ο Μ. Μελίρρυτος μας περιγράφει για την υπόλοιπη γεωγραφική και ιστορική περιφέρεια της Μητρόπολης Μαρωνείας του 1870 που βλέπουμε ότι εκτεινόταν τότε από τις Φέρες, την Μάκρη, την Σαμοθράκη, την Θάσο και το Ζλάτογκραντ της Βουλγαρίας.

Β' ΝΟΜΟΣ  Ή ΚΑΖΑΣ ΔΑΡΙ-ΔΕΡΕ (σημερινό Ζλάτογκραντ Βουλγαρίας)
Σε αυτήν την κωμόπολη υπάρχουν 120 οικογένειες χριστιανών και 200 οικογένειες πομάκων. Oι κάτοικοι του ζουν από την γεωργία και άλλα χειροτεχνήματα, όπως τάπητες, κιλίμια και από μαλλί κατασκευασμένα εργόχειρα όλα βαμμένα από κόκκινη ανεξίτηλη βαφή. Μέσα από την πόλη διέρχεται ποταμίσκος ο οποίος το καλοκαίρι ξεραίνεται. Υπάρχουν δύο εκκλησίες, ένα σχολείο και είναι έδρα καϊμακάμη (νομάρχης τρίτης τάξεως). [Όποιος από τους αναγνώστες επισκεφθεί το Ζλάτογκραντ θα πρέπει οπωσδήποτε να επισκεφθεί και τις δύο εκκλησίες του που είναι γεμάτες από παμπάλαιες εικόνες όλες με ελληνική γραφή, προσφορές πιστών, ιερών μονών του Αγίου Όρους και περαστικών. Τα ελληνικά γράμματα σε ορισμένες εικόνες είναι σκεπασμένα με μπογιά στα σύγχρονα χρόνια].

Γ' ΝΟΜΟΣ  Ή ΚΑΖΑΣ ΦΕΡΩΝ ΚΑΙ ΜΑΚΡΗΣ
Τα Φέρρα ή Φερρά είναι πρωτεύουσα του νομού αυτού, συμπεριλαμβάνει δε από το 1862 και τον Καζά της Μάκρης. Είναι νομός γ' τάξεως, όπως και της Κομοτηνής και αυτός ανήκει στην Καλλίπολη και Αδριανούπολη, με έδρα καϊμακάμη. Έχει 100 οικογένειες χριστιανών και 200 οικογένειες οθωμανών, γύφτων και αθιγγάνων. Υπάρχει μια εκκλησία και ένα αλληλοδιδακτικό σχολείο. Μεταξύ των οθωμανικών τεμενών, ένα έγινε πάνω σε εκκλησία. Κάθε Αύγουστο μήνα γίνεται πανήγυρις έχοντας επίσημο χαρακτήρα. Οι κάτοικοι των Φερών ασχολούνται με χειρονακτικές εργασίες, ομιλούν την ελληνική γλώσσα όπως οι χριστιανοί της Κομοτηνής, τα δε χωριά που βρίσκονται γύρω από τις Φέρες ανήκουν όλα εκκλησιαστικώς στην επαρχία Μαρωνείας και είναι τα εξής: 

• Ο Κούφι (Λυκώφη) έχει 55 χριστιανικές οικογένειες με εκκλησία και σχολείο.
• Πασμακτζί (Τριφύλλι) έχει 85 οικογένειες χριστιανών με σχολείο και εκκλησία.
• Καβατζί-Κιόϊ (Λευκίμη) έχει 250 οικογένειες χριστιανών με εκκλησία και σχολείο.
• Πισμαν-Κιόϊ (Μάνθεια) έχει 140 οικογένειες χριστιανών με εκκλησία και σχολείο.
• Τεκές (Ταύρη) έχει 20 χριστιανικές οικογένειες με σχολείο που ήλθαν από το χωριό Ταχτατζίκι.
• Μαρχαμλί (Θυμαριά) έχει 20 οικογένειες χριστιανών που ήλθαν από το χωρίο Δουγάν-Ασάρ (Αισύμη).
• Ταχτατζίκη (έχει εγκαταλειφθεί πριν το 1920) έχει 55 οικογένειες χριστιανών, σχολείο και εκκλησία.
• Δουγάν-Ασάρ (Αισύμη) έχει 215 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία και σχολείο, από εδώ καταγότανε ο Πέτκος Βοεβόδας που έδρασε για πολλά χρόνια στην περιοχή του νομού Ροδόπης. Ο πατέρας του ήταν για κάποιο διάστημα πρόεδρος της Αισύμης.
• Δομούς - Δερέ (Νίψα) έχει 124 οικογένειες χριστιανών, σχολείο και εκκλησία.
• Βαλί - Κιόϊ έχει 230 οικογένειες χριστιανών με εκκλησία και αλληλοδιδακτικό σχολείο. 
• Δούρ-Βαλί-Κιόϊ (Πυλαία) έχει 100 χριστιανικές οικογένειες, μια εκκλησία και ένα σχολείο.
• Λούτζα-Κιόϊ (Λουτρά) έχει 40 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία και σχολείο, δίπλα στο χωριό υπάρχουν θερμές πηγές. Στο μέρος αυτό κάθε 21 Μαΐου έρχεται πλήθος ανθρώπων και μπαίνοντας στο νερό κάνουν μπάνιο, άλλοι πίνουν πολύ νερό από αυτό για θεραπεία.
• Τζαμερέν (Πεύκα) έχει 25 οικογένειες χριστιανών με εκκλησία και σχολείο.
• Ρουμτζούκι (Δορίσκος) έχει 200 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία και σχολείο, εδώ πέθανε και ετάφη ο μητροπολίτης Μαρωνείας κ. Ιωαννίκιος το 1838.

Δερβέντι (Άβαντας) έχει 160 οικογένειες χριστιανών, σχολείο και εκκλησία νέα και λαμπράν. Επειδή κατάγομαι από αυτό το όμορφο χωριό θέλω να συμπληρώσω τον Μελίρρυτο και έχω να πω ότι ο Άβαντας έχει μια κεντρική εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους που για να τους δώσουν άδεια οι Οθωμανοί να κτίσουν οι τότε βουλγαρόφωνοι κάτοικοι του χωριού αυτήν την εκκλησία, πήρε στο χαρέμι του ο τοπικός μπέης την ποιο όμορφη του χωριού. Επίσης έχει ακόμη μια παλαιότερη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου μέσα στο χωριό, όπως και 4 παλαιά παρεκκλήσια γύρω από το χωριό και δύο νέα. Αν ποτέ θελήσετε να επισκεφτείτε αυτά τα μέρη μην αμελήσετε να επισκεφτείτε το Ασκηταριό των Αγίων Θεοδώρων του 11ου αιώνα μ.Χ. χτισμένο μέσα σε σπηλιά με πανέμορφες τοιχογραφίες αγίων 5 χλμ δίπλα στον Άβαντα.

β) Η ΜΑΚΡΗ
Η Μάκρη βρίσκεται σε ωραία ευχάριστη τοποθεσία, βρέχεται από δύο ποταμούς, ο μεγαλύτερος αναβλύζει μέσα από τις πέτρες ζεστός και είναι κοντά στο παλιό μεχτεμέ (ιερό κριτήριο) αυτός ποτίζει τα περισσότερα ελαιόδεντρα και δίνει ζωή σε δέκα νερόμυλους που βρίσκονται στη σειρά. Το άλλο μικρότερο ποταμάκι αναβλύζει δίπλα από το σπίτι του Παναγιωτάκη Μανουήλ, δίπλα βρίσκεται η Αγία Κυριακή. Η Μάκρη εξάγει εξαιρετικούς οίνους, οι κάτοικοί της ήταν εύποροι, ασχολούνταν με το εμπόριο καπνού με την Κωνσταντινούπολη. Επίσης είχε ελληνοαλληλοδιδακτικό σχολείο και δίπλα ήταν το νεκροταφείο των πλουσίων, όλοι δε οι δρόμοι της Μάκρης ήταν λιθόστρωτοι. Υπάρχει μια εκκλησία της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας όμορφη διακοσμημένη με πάνω από 300 οκάδες ασήμι, σημερινά 384 κιλά. Κάποιοι Οθωμανοί όμως κλέφτες που μένανε στο χωριό σε μια νύχτα τα κλέψανε. Δίπλα στην εκκλησία υπήρχε μεγαλοπρεπή οικία του Παναγιώτου Άγγελου Κομήσου που την χρησιμοποιούσαν επί πολλά χρόνια σαν δημαρχείο (Μουδούρ - Καναγί), εδώ κατοικούσε και ο επίτροπος του καϊμακάμη Φερών. Στην αυλή της οικίας αυτής υπήρχαν δύο κανόνια μικρά τα οποία τα πήρανε από ένα ναυαγισμένο πλοίο στο λιμάνι της Μάκρης. Στην Μάκρη υπάρχουν τρία οθωμανικά τεμένη, ένα λουτρό, μικρή αγορά, σταθμός Ταχυδρομείου και πολλές χιλιάδες ελαιόδεντρα. Η Μάκρη έχει 120 οικογένειες χριστιανών και 200 Οθωμανών. Πριν την καταστροφή των Γενιτσάρων (1826) υπήρχε στην Μάκρη περίφημος τεκές τον οποίο ο Σουνίτης Σουλτάν Μαχμούτ Β' τον κατέστρεψε φονεύοντας και τους μπεκτασήδες ιερείς. Το μέρος αυτό αργότερα αγοράστηκε από τον Π. Μανουήλ. Στο ψηλότερό του σημείο υπάρχει ο τάφος ενός μπαϊρακτάρη αρχηγού του τάγματος του Τεκέ. Μπροστά στον τάφο του Μπαϊρακτάρη υπάρχει μια γρανιτένια ωραία σαρκοφάγος με ελληνικά γράμματα φαίνεται μάλιστα το όνομα του τότε νεκρού "τίτος" που οι μπεκτασήδες την γεμίζανε με νερό για να πλένονται. Μέσα στην Μάκρη υπάρχει αρχαίο τοίχος. Τα χωριά που ανήκουν στον Καζά Μάκρης και στην επαρχία Μαρωνείας είναι τα εξής: 

Ποταμός, έχει 30 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία και σχολείο, (σήμερα έχει εγκαταλειφθεί και είναι ερειπωμένο.
Γενί-Κιόϊ (νέο χωριό) έχει 105 χριστιανικές οικογένειες με εκκλησία και σχολείο και αυτό σήμερα είναι ερειπωμένο. 
Τζοβάν-Κιόϊ (Συκορράχη) έχει 86 οικογένειες χριστιανών με σχολείο και εκκλησία, υπάρχει μεγάλο πλήθος προβάτων, αιγών κτλ. πολλοί είναι γεωργοί. Οι κάτοικοι του είναι πολύ εργατικοί, ήσυχοι και υπερβολικά φιλόξενοι, τα σπίτια τους είναι μικρά αλλά κομψά και καθαρά. 
Χιρκάς (Κίρκη) έχει 100 χριστιανικές οικογένειες που ομιλούν ελληνικά με εκκλησία και σχολείο.

Δ' Η ΝΗΣΟΣ ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ
(Τουρκικά Σεμενδρέκ). Οι κάτοικοι της είναι όλοι Έλληνες χριστιανοί έχει 500 οικογένειες, μια εκκλησία και ένα σχολείο αλληλοδιδακτικό. Εδώ υπάρχουν λείψανα αρχαίων ναών. Οι κάτοικοί της ασχολούνται με την κτηνοτροφία, την μελισσουργία, και την ελαιοφυτεία. Το χωριό τους που ονομάζεται Κάστρον έχει μικρό λιμάνι με 15 περίπου πλοία και με αυτά κάνουν εμπόριο αιγοδερμάτων, εξαίσιων τυριών και μέλι ξακουστό για την ποιότητά του. Εδώ το 1868 έγινε τρομερή πυρκαγιά και κατέκαυσε 15.000 ελαιόδεντρα. Οι κάτοικοι ζουν επίσης και από τα καμίνια ξυλάνθρακα. Στο νότιο μέρος του νησιού υπάρχει μια μικρή λίμνη με βάθος 10-15 πήχεις. Παλιά το νησί κατοικείτο παραλιακά, αλλά λόγω των πειρατικών εισβολών χτίσανε νέο οικισμό στα ενδότερα. Στον καιρό της ελληνικής επανάστασης του 1821 φύγανε στα ψηλά βουνά της, πιστέψανε όμως τις ψεύτικες υποσχέσεις του τότε Καπετάν - Πασά και όλοι οι προύχοντες κρεμάστηκαν ή κατεσφάγησαν από τους Οθωμανούς όταν κατεβήκανε από τα βουνά. Στο νησί υπάρχουν και θερμές θειούχες πηγές, οπότε κατά τον μήνα Ιούλιο πηγαίνουν από διάφορα μέρη για να θεραπευτούν. Εδώ υπάρχει και ένα μετόχιο της Ιερής Μονής Ιβήρων του Αγίου Όρους. Οι ψηλές κορυφές των βουνών της κατά το καλοκαίρι είναι πάντα χιονοσκεπείς. Το νησί κάθε Ιούλιο μήνα το επισκέπτεται ο μητροπολίτης Μαρωνείας όπου και ιερουργεί. Το νησί διοικείται από τον καϊμακάμη που έρχεται από τα Δαρδανέλλια.

Ε' ΝΗΣΟΣ ΘΑΣΟΣ
Έχει 10-12 χιλιάδες Έλληνες κατοίκους, παράγει οίνο, έλαιο, σιτάρι και μέλι, επίσης έχει από τα αρχαία χρόνια λατομεία μαρμάρου και φημίζεται για τα πλούσια μεταλλεία χρυσού και τα ποικιλόχρωμα διαμάντια της. Από τα αρχαία χρόνια παρασκευάζουν ποτό από γλυκά αμύγδαλα και το ονομάζουν γαλάκτωμα Θιάσος. Στο λιμάνι της Παναγίας κατοικούν ο υγειονόμος, ο τελώνης και ο αντιπρόσωπος του διοικητή του νησιού. Υπάρχει Μονή του Αγίου Νικολάου που ανεγέρθη το 1860, το δε 1865 εδώ απέθανε και ετάφη ο μητροπολίτης Μαρωνείας Θεόκλητος. Σε όλο το νησί υπάρχουν 15 αγιορείτικα Μετόχια και ένα της Ι. Μονής Εικοσιφηνίσσης, αυτά έχουν απέραντους ελαιώνες και κτήματα. Έχει δε περί τα 30 εμπορικά πλοιάρια. Η Θάσος για πολλά χρόνια ήταν υπό την κυριαρχία των Σουλτάνων, όμως πάντοτε αυτοδιοικείτο από τους προύχοντες ή δημογέροντες. Επί Σουλτάνου Μαχμούτ Β' όμως δωρήθηκε ή αντηλλάγη με το νησί της Κρήτης στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ - Αλή - Πασά καταγόμενο εκ Καβάλας. Αυτός τότε ελάττωσε τους φόρους τους. Όλα δε τα εισοδήματα του νησιού τα δώρισε στο Ιμαρέτ (Φτωχοκομείο της πατρίδος του Καβάλας). Μόνο το "δέκατον" του εξαγομένου λαδιού αισίως που υπερέβαινε τις 80.000 οκάδες ή 1024 τόνους σημερινούς στελνόταν στην Αίγυπτο. Η νήσος Θάσου πολιτικός διοικούνταν από την Αιγυπτιακή κυβέρνηση και ένα νομάρχη (πασά) ο οποίος πήγαινε και στην Καβάλα για να ελέγξει το Ιμαρέτ (Πτωχοκομείο). Όλα τα χωριά της Θάσου είναι μακριά από την παραλία λόγων των πειρατών.

Η Παναγία, σήμερα είναι η πρωτεύουσα του νησιού είχε 500 οικογένειες χριστιανών, μια εκκλησία πολύ μεγάλη, ένα σχολείο και ελληνοαλληλοδιδακτικόν. Στο νησί υπάρχουν πολλές ελληνικές αρχαιότητες, θέατρο, φρούριο. Το 1865 περίπου ήλθε στη Θάσο ένας Γάλλος αρχαιολόγος ονομαζόμενος Μίλλερ όπου έκανε πολλές ανασκαφές φέρνοντας στην επιφάνεια πολλές αξιόλογες αρχαιότητες. Αυτά τα παρέλαβε η κυβέρνηση του Σουλτάνου με ένα τρίκροτο βασιλικό πλοίο. Ήταν τόσο μεγάλης αξίας δε τα αρχαία ώστε προξένησαν μεγάλη στεναχώρια στον τοπικό πληθυσμό. 

Άγιος Γεώργιος έχει 100 χριστιανικές οικογένειες, δύο εκκλησίες, ένα σχολείο αλληλοδιδακτικόν και την άνω και κάτω συνοικία. 
Ραχώνι ή Βούλγαρον έχει 100 οικογένειες χριστιανών, μια εκκλησία και ένα σχολείο, δίπλα από την εκκλησία του χωριού αναβλύζει άφθονο νερό σαν ποτάμι από αυτό δε γυρίζουν πολλοί μύλοι και ελαιοτριβεία. 

Καζαβήτι Μεγάλο έχει 250 οικογένειες χριστιανών, μια εκκλησία και σχολείο.
Καζαβήτι Μικρό ή Παπαζ-Μεχαλεσί, έχει μόνο 8 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία και σχολείο.
Σωτήρος, έχει 100 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία και σχολείο. 
Καλή ράχη ή και Κακή ράχη έχει 400 οικογένειες χριστιανών, εδώ εξορισθείς απεβίωσε και ετάφη ο αιρεσιάρχης Σαβέλλιος τον δε τάφο του μέχρι σήμερα τον δείχνουν οι κάτοικοι. 
Μαριαί ή Μαριών έχει 250 οικογένειες χριστιανών με εκκλησία και σχολείο, έξω δε από το χωριό υπάρχουν ερείπια αρχαίου φρουρίου.
Θεολόγος έχει δύο συνοικίες, κατοικείται από 500 οικογένειες με δύο εκκλησίες και ένα σχολείο.
Ποταμιά, έχει 100 οικογένειες χριστιανών, σχολείο και εκκλησία. Οι κάτοικοί της μεταφέρανε χώμα από την Σαντορίνη για να κατασκευάσουν μικρό λιμάνι.

Σε όλη την επαρχία Μαρωνείας εκείνη την εποχή εντόπιοι ιερείς δεν υπήρχαν, παρά μόνο στην Μάκρη, στην Συκορράχη, στις Φέρες, στην Θάσο και στην Σαμοθράκη. Στα υπόλοιπα χωριά έρχονταν από το Ζαγόρι της Ηπείρου και από την Καστοριά, κάθε 26 Οκτωβρίου (Αγίου Δημητρίου) και μετά από ένα χρόνο ή μένανε στο ίδιο χωριό αν τους θέλανε οι κάτοικοι, ή πηγαίνανε σε άλλο χωριό, ή φεύγανε στην πατρίδα τους. Όπως μας αναφέρει ο Μελίρρυτος από τους μητροπολίτες της Μαρώνειας εξ όσων γνωρίζει μόνο ο μητροπολίτης Νεόφυτος Σμυρναίος το 1789 έφτασε στο ανώτατο αξίωμα και έγινε Πατριάρχης του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.