Χάνια και πανδοχεία από τα παλιά χρόνια στη Ροδόπη

Εξυπηρετούσαν ανθρώπους οδοιπόρους ή από τα χωριά

Τους πρόσφεραν ύπνο, διατροφή και σταβλισμό των ζώων τους

Από την αρχαιότητα μέχρι και πριν λίγα χρόνια στον σημερινό νομό Ροδόπης υπήρχαν τα χάνια - πανδοχεία για την εξυπηρέτηση των ξένων, αυτοί ήταν έμποροι, περαστικοί οδοιπόροι, χωρικοί των γύρων χωριών καθώς επίσης και των ζώων που έφεραν μαζί τους. Δυτικά του νομού μας στην αρχαία Αναστασιούπολη στα οδοιπορικά της ύστερης αρχαιότητας ο Stabulo Diomedis αναγράφεται ως οδικός σταθμός ένα είδος πανδοχείου της αρχαίας Εγνατίας Οδού. Από παλιά μαρτυρία του Γάλλου περιηγητή A. Viguesuel που πέρασε τον 18ο αιώνα από τις Σάπες γράφει: Στο Σαπ-Χανά, Σαπ= στύψη (υλικό για την κατεργασία των δερμάτων που υπήρχε στην περιοχή των Σαπών), χανά (χάνι ή πανδοχείο) που σημαίνει ότι στις Σάπες από τα παλιά ακόμα χρόνια υπήρχαν χάνια. Επόμενες γραπτές μαρτυρίες για τα χάνια της Ροδόπης έχουμε από τον 18ο αιώνα και ύστερα.

Μετά το 1362 που έπεσε από τους Οθωμανούς το Διδυμότειχο, η Αδριανούπολη, η Κομοτηνή και που έφτασαν μέχρι την Θεσσαλονίκη, υπήρχε η σύνδεση των πόλεων αυτών μέσω Θεσσαλονίκης προς Κομοτηνή με δρόμο μέσα από τα βουνά που περνούσε μέσα από το χωριό Ποντίκια δίπλα στον Κέχρο. Στο κέντρο του χωριού αυτού δημιουργήθηκε ένα χάνι στο οποίο διανυκτέρευαν εκτός των άλλων και οι ένοπλοι ιππήλατοι συνοδοί του οθωμανικού βασιλικού θησαυροφυλακείου, που μετέφερε τους θησαυρούς του Σουλτάνου στην Κωνσταντινούπολη. Το πανδοχείο αυτό είχε χώρους όπου διανυκτέρευαν όλοι οι περαστικοί καθώς και χώρους που στάβλιζαν τα άλογά τους. Διατηρήθηκε μέχρι το 1913, η ονομασία του ήταν στην τουρκική "Schak" = υπόστεγο.

Εκεί στα όρια του νομού Ροδόπης με το νομό Έβρου βρίσκεται ο οικισμός της Κίρκης που μέχρι το 1920 η ονομασία του χωριού ήταν Χιρκάς ή Κιρκάκιοϊ. Η ονομασία της αυτή προέρχεται από το Κιρκ-Χαν (στα τουρκικά που μεταφράζεται στην αρίθμηση 40 που έφερε το χάνι - σταθμός) της Κίρκης, από τους Ρωμαίους των σταθμών της Παραεγνατίας που από την Ήπειρο μέχρι την Κωνσταντινούπολη ήταν 45. Με την ονομασία 40 υπήρχε και στην βυζαντινή εποχή. Όταν αργότερα ήρθαν οι Οθωμανοί μετέφρασαν το 40 σε Κρικ-Xαν.

Τι ήταν όμως τα χάνια ή τα πανδοχεία; Το χάνι είναι περσική λέξη, ο όρος αυτός εμφανίζεται για πρώτη φορά σε αραβική επιγραφή της Συρίας, στην ίδρυση του "Khan al AK τo 1213". Την λέξη αυτή την πήραν οι Τούρκοι και έτσι ονόμασαν τους χώρους υποδοχής και διανυκτέρευσης των ταξιδιωτών και των ζώων τους. Τα χάνια ήταν συνήθως διώροφα κτίρια, με μια μεγάλη κεντρική είσοδο, έτσι ώστε να χωράνε οι άμαξες των ταξιδιωτών. Η είσοδος οδηγούσε σε μια εσωτερική αυλή, όπου μπορούσαν να αφήσουν τα ζώα με τα κάρα τους να τα προσφέρουν φαγητό και στάβλο. Επίσης οι άνθρωποι να φάνε και να κοιμηθούν. Αργότερα τα χάνια ονομάστηκαν στην ελληνική Πανδοχεία.

Στην Κομοτηνή μέχρι την δεκαετία του 1980 υπήρχαν ορισμένα πανδοχεία - χάνια που εξυπηρετούσαν κυρίως ανθρώπους από τα γύρω χωριά, από τα ορεινά πομάκικα χωριά και από άλλες πόλεις κυρίως Ηπειρώτες κτιστάδες, ζωέμπορους, έμπορους, γυναίκες που εργάζονταν στα μπαρ εκείνης της εποχής κλπ.

Το χάνι - πανδοχείο "Η Αδριανούπολη"
Αναμνήσεις για το χάνι - πανδοχείο "Η Αδριανούπολη" των αδελφών Φάνογλου που βρισκόταν στην πλατεία Ηφαίστου εκεί δίπλα στο ρολόι, όπως μας ενημερώνουν έχουν ο Χουσεΐν που πουλούσε εκεί δίπλα μελισσοκομικά είδη, ο Φερού ο κουρέας και οι ξαδέλφες Μαρία και Αιμιλία Κουρτούμα.

Το πανδοχείο των καταγόμενων από την Αδριανούπολη, "Η Αδριανούπολη" αδελφών Φανίδη είχε μια μεγάλη πόρτα για να εισέρχονται τα άλογα με τις καράμαξες. Γνωστό με το όνομα "του Φάνογλου". Ήταν διώροφο, μπαίνοντας στα αριστερά ήταν το θυρωρείο, ένα μικρό δωματιάκι που διέμενε ο πορτιέρης υπάλληλος που έλεγχε τους επισκέπτες κρατώντας βιβλίο με τα πλήρη στοιχεία τους. Στο κέντρο υπήρχε πηγάδι με τουλούμπα που αργότερα στο σημείο αυτό τοποθέτησαν μια βρύση. Παρακάτω ήταν το κυρίως κτίριο διώροφο με εξωτερική σκάλα που είχε δύο δωμάτια κάτω και τέσσερα επάνω. Όλα είχαν ένα κοινό WC με μπάνιο. Στο κάτω αριστερό δωμάτιο διαβιούσαν οι δύο αδελφοί Φανίδη αφού ήταν ανύπαντροι. Ακριβώς απέναντι στην αυλή κολλητά με το κύριο κτίριο ήταν μια μεγάλη αποθήκη που τοποθετούσαν την εποχή του τρύγου τα σταφύλια όπου τον Σεπτέμβριο τα πατούσαν με τα πόδια και έβγαζαν τον μούστο. Τον μούστο αυτό τον αποθήκευαν σε μεγάλα δρύινα τεράστια βαρέλια που είχαν τοποθετήσει τα αδέλφια Κουρτούμα Ιωάννης και Νικόλαος από την Κίρκη, μέσα στον στάβλο που προϋπήρχε με τα παχνιά για τον σαβλισμό των ζώων των επισκεπτών των πανδοχείων που άρχισαν να τον χρησιμοποιούν ως αποθήκη.

Στα δωμάτια του πανδοχείου που τα πρώτα χρόνια ήταν ένας ενιαίος χώρος που χωριζόταν με κουβέρτες διέμεναν και κοιμόταν επάνω στις ψάθες με τα ρούχα τους έχοντας ως μαξιλάρι ένα τούβλο, Πομάκοι των ορεινών χωριών ζωέμποροι, έμποροι και λοιποί. Αργότερα χώρισαν τα δωμάτια και τοποθέτησαν κρεβάτια, προς το τέλος του διέμεναν και οι κοπέλες των μπαρ από τον Άγιο Δομίνικο, την Ελλάδα και αλλού. Δίπλα την αποθήκη των ποτών ήταν η γνωστή σε όλη την περιοχή ταβέρνα - καφενείο του Φάνογλου που την λειτουργούσαν όλα τα χρόνια ο Νικόλαος και Ιωάννης Κουρτούμας. Στο τέλος την ταβέρνα την λειτούργησε ο μουσουλμάνος "Ο Μπίλης". Στη δεκαετία του 1990 έκλεισε το πανδοχείο και η ταβέρνα που είχε αποβιώσει και ο μουσουλμάνος.

Πριν μερικά χρόνια το γκρέμισαν το χάνι και ο χώρος του διανοίχθηκε δημιουργώντας μέρος της οδού Μάνεση και μέρος της οδού Βασιλέως Παύλου εκεί μπροστά στο Μαρώνειο Μέγαρο.

Το χάνι - πανδοχείο "Ο Πόντος"
Στην οδό Βασιλέως Ηρακλείου με Κολοκοτρώνη γωνία υπήρχε τοπ πανδοχείο "Ο Πόντος" ιδιοκτήτης ήταν ο Σάββας Βεζυρίδης. Με ενημερώνει ο γιος του Θεόδωρος Βεζυρίδης ότι Σάββας Βεζυρίδης εγκαταστάθηκε στην Κομοτηνή ως πρόσφυγας από τον Πόντο μετά το 1922, αργότερα αγόρασε το κτίριο αυτό από την πολύ πλούσια μουσουλμάνα ιδιοκτήτρια Ντόμπαλα αντί του ποσού των 60 χρυσών ρεσατιών (οθωμανικές λίρες). Αυτό το κτίριο επί οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν δικαστήρια. Δίπλα ακριβώς υπήρχε και ένα κτίριο που το χρησιμοποιούσαν ως δημοτικό σχολείο, το αγόρασε και αυτό αντί του ποσού των 150 χρυσών ρεσατιών. Τα δύο αυτά κτίρια ο Σάββας Βεζυρίδης τα διαμόρφωσε σε πανδοχείο καθώς επίσης και έναν χώρο στο ισόγειο που το διαμόρφωσε σε παντοπωλείο. Όλα αυτά τα λειτουργούσε μαζί με την σύζυγό του Φεβρωνία.

Ήταν διώροφο με 6 δωμάτια επάνω και 4 στο ισόγειο. Η διαμονή του κάθε ανθρώπου ήταν 100 δρχ. την βραδιά, με κοινή τουαλέτα και ένα μουσλούκι (μεταλλικό δοχείο με νερό) να πλένουν τα χέρια και το πρόσωπό τους οι ένοικοι.

Στο χάνι - πανδοχείο αυτό διέμεναν συνήθως μόνον χριστιανοί καθώς επίσης εδώ διέμεναν και οι επτά κτίστες και πετράδες που έκτισαν το 1ο Δημοτικό Σχολείο με πέτρες που τους έφεραν από το λατομείο. Αυτοί ήταν Ηπειρώτικης καταγωγής, ερχόταν εποχιακά για 6 μήνες και για οικονομία έτρωγαν τις περισσότερες ημέρες μόνο φασόλια. Έφευγαν στην αρχή του χειμώνα για την πατρίδα τους με ένα επταθέσιο ταξί. Τα πλήρη στοιχεία των ενοίκων τα έγραφαν σε ένα τετράδιο. Το 1998 έκλεισε το πανδοχείο και το 2003 στη θέση του κτίστηκε οικοδομή από τους ιδιοκτήτες του.

Έτσι για την ιστορία, θυμάμαι που δίπλα ακριβώς διέμενε ο μουσουλμάνος Ταουκτσής ένας καλοκάγαθος άνθρωπος που είχε έναν γιο τον Αλή με ψυχολογικά προβλήματα, αλλά ακίνδυνο. Αυτός επειδή αγαπούσε πολύ τον γιο του δεν τον έκλεισε στο ψυχιατρείο και τον είχε δεμένο από το χέρι με μια αλυσίδα. Οι παλιοί Κομοτηναίοι θα τον θυμούνται όταν περπατούσε έξω στην γειτονιά με τον γιο του. Το λάθος μας τότε ήταν ότι αυτή η εικόνα δεν μας φαινόταν παράξενη εν έτει 1976.

Το χάνι - πανδοχείο "Το Αϊβαλή"
Στην οδό τότε Κάδμου σήμερα Σοφίας Βέμπο 1 υπήρχε το χάνι "Το Αϊβαλή" με ιδιοκτήτη τον Ευάγγελο Καραφύλλη. Το λειτούργησε μετά το 1922 που εγκαταστάθηκε ως πρόσφυγας από το Αϊβαλή αργότερα το λειτουργούσε μαζί με τον γιο του Χριστόφορο Καραφύλλη. Ήταν έκτασης ενός στρέμματος περίπου, αποτελούνταν από τρία μεγάλα ισόγεια δωμάτια που μέσα είχε στρωμένες ψάθες όπου κοιμούνταν όλοι μαζί άγνωστοι μεταξύ αγνώστων με τα ρούχα τους επάνω στις ψάθες ο ένας δίπλα στον άλλον. Είχε μια μεγάλη αυλή με μια μεγάλη πόρτα απ' όπου έμπαιναν με τα κάρα τους οι ένοικοι και δίπλα στον στάβλο στάβλιζαν τα ζώα τους, άλογα, γαϊδούρια και τα ζευγάρια τα βόδια που τα περιποιόταν ο πανδοχέας.

Το 1970 περίπου σταμάτησε να λειτουργεί και στο σημείο εκείνο ανεγέρθηκε οικοδομή από τους απογόνους του Χριστόφορου Καραφύλλη, ένα μέρος του οικοπέδου χρησιμοποιήθηκε για τη διάνοιξη της οδού Σοφίας Βέμπο.

Το χάνι του Παπαδόπουλου
Πίσω από αυτό το χάνι υπήρχε στην σημερινή οδό Πολυφήμου το χάνι του Γεώργιου Παπαδόπουλου το ονόμαζαν το χάνι του Παπαδόπουλου. Λειτούργησε λίγα χρόνια γιατί δεν είχε απογόνους οπότε και έκλεισε.

Το χάνι του Στράτζαλη
Ένα άλλο χάνι που και αυτό λειτούργησε για κάποια χρόνια ήταν το χάνι του Στράτζαλη που βρισκόταν στο σημείο που σήμερα υπάρχει η ταβέρνα το Κουτί εκεί στην αρχή της οδό Μαρωνείας με Δημοκρίτου. Διατηρούσε δύο - τρία δωμάτια και στάβλο όπου στάβλιζαν τα ζώα τους οι χωρικοί που διέμεναν εκεί.

Το χάνι - πανδοχείο "Το Νέον"
Στην οδό Περδίκα 27 υπήρχε το χάνι - πανδοχείο "Το Νέον" του Νικολάου Αρσενίου από την Γρατινή. Μετά την εγκατάσταση των προσφύγων το 1922 αγόρασε από έναν μουσουλμάνο ένα παλιό σπίτι το οποίο το διαρρύθμισε σε πανδοχείο. Ήταν διώροφο, είχε 6 δωμάτια στον πάνω όροφο με 3 κρεβάτια το καθένα και πίσω ήταν ο στάβλος για τον σταβλισμό των ζώων των πελατών με τα παχνιά, τους χαλκάδες που έδεναν τα ζώα κλπ. Αργότερα την διεύθυνση του πανδοχείου ανέλαβε ο γιος του Ευάγγελος με την σύζυγό του Χρυσούλα μέχρι την δεκαετία του 1980 που έκλεισε.

Όπως με ενημέρωσαν οι κόρες του Νατάσα Νταλιάνη και Νίκη Σαψαλάκη στο πανδοχείο αυτό διέμεναν συνήθως ζωέμποροι από την Λήμνο και την Λέσβο που έψαχναν να αγοράσουν ζώα και γιατί εκεί δίπλα γινόταν και το ζωοπάζαρο.

Ο Ευάγγελος καμάρωνε και γιατί ήταν από τους πρώτους στην πόλη που τοποθέτησε φωτεινή έγχρωμη επιγραφή στο πανδοχείο του. Εκτός από τα δωμάτια του πρώτου ορόφου υπήρχε και ένα υπερυψωμένο υπόγειο που μέσα από την μια άκρη μέχρι την άλλη υπήρχε ξύλινο πάτωμα, επειδή η τιμή εκεί ήταν πιο χαμηλή διέμεναν Πομάκοι από τα ορεινά πομακοχώρια και κοιμόταν με τα ρούχα πάνω στις ψάθες ο ένας δίπλα στον άλλο. Κάποτε μάλιστα όλοι οι ένοικοι που διέμεναν στον πάνω όροφο και στο υπόγειο έφτασαν τα 98 άτομα.

Κάθε βράδυ ο Ευάγγελος με το μοτοποδήλατο του μετέφερε τα στοιχεία των εισερχομένων πελατών του πανδοχείου στο Τμήμα Ασφαλείας Κομοτηνής, για τον έλεγχό τους. Κάθε πρωί έδιναν κουλούρια και καφέ ή τσάι που έφτιαχνε η σύζυγος του Χρυσούλα στους πελάτες.
Το 2000 ενοικιάστηκε το πανδοχείο από τον Δήμο Κομοτηνής και διέμεναν δωρεάν οι άστεγοι της πόλης μας μέχρι το 2024 που πουλήθηκε το κτίριο. Ο νέος ιδιοκτήτης του σήμερα το αναπαλαιώνει.

Το χάνι - πανδοχείο "Ο Αβέρωφ"
Ένα ακόμη χάνι - πανδοχείο υπήρχε στην πάροδο Συντάγματος Κρητών πίσω από το φαρμακείο του Μαυρίδη. Ιδιοκτήτες του ήταν τα αδέλφια από την Κοζάνη Στέφανος και Ιωάννης Σλιάρης, με συζύγους την Χρυσούλα από την Καστοριά και την Κούλα. Το κτίριο αυτό το αγόρασαν και το λειτούργησαν πριν το 1960 που μέχρι τότε λειτουργούσε ως κλινική.

Ήταν διώροφο με επτά δωμάτια και κοινό WC στον πάνω όροφο και στην μέση ένα τεράστιο σαλόνι, ανέβαινε επάνω από την είσοδο με μια ξύλινη σκάλα. Στο ισόγειο διατηρούσε εμπορικό παντοπωλείο ο Μαρωνίτης Νάκης Τσιάρας. Σε αυτό διέμεναν Πομάκοι από τα ορεινά χωριά, ναυτικοί, διδάσκαλοι μέχρι και οι ηθοποιοί του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος. Στο πανδοχείο εκτός από ύπνο πρόσφεραν το πρωί και καφέ. Τα τελευταία χρόνια το λειτουργούσε ο απόγονος τους και έμπορος και επιχειρηματίας Φώτης Σλιάρης. Σταμάτησε να λειτουργεί γύρω στο 1990. Το πανδοχείο αυτό όπως και του Ευάγγελου Αρσενίου στην οδό Περδίκα είναι τα μόνα που παραμένουν ακόμη όρθια και μας θυμίζουν την παλιά Κομοτηνή.

Το χάνι - πανδοχείο "Η Ήπειρος"
Το χάνι - πανδοχείο "Η Ήπειρος" κτίστηκε στην ανατολική πλευρά της σημερινής πλατείας το 1890 περίπου από τον Βλάχο με καταγωγή από την Λάιστα της Ηπείρου Νικόλαο Οικονόμου. Ήταν πολύ πλούσιος, στην Κομοτηνή εγκαταστάθηκε μαζί με την σύζυγό του αργότερα απέκτησαν μια κόρη την Άννα που παντρεύτηκε με τον Θεόδωρο Πουρτσίδη, παιδιά τους είναι ο Λάκης που απεβίωσε πριν χρόνια και ο Νικόλαος σήμερα εν ζωή.

Η έκταση του πανδοχείου ήταν μαζί με τα κτίσματα και την αυλή πολύ μεγάλη, έφτανε μέχρι δύο μέτρα από τα σημερινά Public στην οδό Αγίου Γεωργίου. Ήταν διώροφο με καμιά δεκαριά δωμάτια στον επάνω όροφο όπου υπήρχε και το διαμέρισμα του ιδιοκτήτη. Η είσοδος του αποτελούνταν από μια μεγάλη πόρτα για να χωρούν και να εισέρχονται οι άμαξες με τα άλογα στην αυλή του πανδοχείου. Μέσα εκεί υπήρχε και ο μεγάλος στάβλος με τα παχνιά και τους χαλκάδες για τον σταβλισμό τους. Στο χάνι αυτό διέμεναν και εδώ κάτοικοι των γύρω χωριών, έμποροι, ζωέμποροι και διάφοροι άλλοι.

Γύρω στην δεκαετία του 1950 το ενοικίασαν οι αδελφοί Σλιάρη. Στο ισόγειο δε υπήρχε και ένα καφενείο που έκτοτε το διανυκτέρευαν και τοποθέτησαν μέσα και ένα παιχνίδι τον "παπαφίγκο" κάτι σαν το μπιλιάρδο. Στην αυλή έφτιαξαν και μια μεγάλη περιστερώνα με πολλά περιστέρια. Την δεκαετία του 1960 αγόρασαν δικό τους πανδοχείο και λειτουργούσαν για λίγο καιρό και τα δύο μέχρι που το εγκατέλειψαν, έκτοτε τα περιστέρια μετακόμισαν στο σημερινό διατηρητέο κτίριο Καπναποθήκη του Ιωάννη Καλδιριμτζή και είναι αυτά που βλέπουμε μέχρι και σήμερα στην πλατεία της πόλης μας.

Αργότερα το πανδοχείο στο ισόγειο λειτουργούσε για κάποιο διάστημα ως καφετέρια "Το Χάνι". Ύστερα οι αδελφοί Πουρτσίδη το γκρέμισαν. Όταν έσκαβαν για τα θεμέλια του εμπορικού κέντρου που θα γινόταν στο σημείο αυτό ο εργολήπτης πολιτικός μηχανικός Ανέστης Θ. Βακιάνης βρήκε επτά κτιστά με άσπρη πέτρα πηγάδια. Από έρευνα που έκανε πληροφορήθηκε ότι τα πηγάδια αυτά τα χρησιμοποιούσε ο Οικονόμου σαν ένα είδος ψυγείου και ο λόγος ήταν ότι επειδή μετέφεραν τυροκομικά είδη από την Ήπειρο στην Κωνσταντινούπολη με τα καραβάνια οι Ηπειρώτες τα τοποθετούσαν εκεί μέσα όσο διάστημα διέμεναν στο χάνι επειδή το εσωτερικό του εδάφους διατηρεί σταθερή χαμηλή θερμοκρασία.

Στο χάνι αυτό υπήρχε και ένα ξύλινο παραδοσιακό κάρο "αραμπάς" μονόϊπο (παϊτόνι) για την μεταφορά προϊόντων και ανθρώπων το οποίο μετέπειτα τα αδέλφια Λάκης και Νίκος Πουρτσίδης το χρησιμοποιούσαν για να κάνουν καντάδες μέσα στην πόλη αφού ανέβαζαν επάνω και δύο κιθαρίστες.

Το χάνι "Η Προύσα"
Στη σημερινή οδό Μητροπολίτου Μαρωνείας Παϊσίου 17 μόλις εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες μετά το 1922 ο Φώτιος Καλδιριμτζής διατηρούσε και αυτός για κάποιο διάστημα ένα χάνι με ονομασία του τόπου καταγωγής του "Η Προύσα". Στη σημερινή οδό Παλαιολόγου 2, όπου σήμερα λειτουργεί πλυντήριο αυτοκινήτων, τα δύο αδέλφια Χατζέα, οι δωρητές της Μαρώνειας, είχαν χτίσει ένα διώροφο πανδοχείο, από τα έσοδα του οποίου πληρώνονταν οι μισθοί των δημοδιδασκάλων του Δημοτικού Σχολείου Μαρώνειας εκείνης της εποχής. Τους Πομάκους που έρχονταν στην Κομοτηνή και διέμεναν στα χάνια τους μετέφερε από και τα χωριά τους όπως με ενημέρωσε ο ίδιος ο Δημοσθένης Μολλάς. Είχε μετατρέψει ένα μερσεντές φορτηγό σε αυτοσχέδιο λεωφορείο. Στο μισό τοποθέτησε 14 συρόμενα καθίσματα και όταν είχε παραπάνω κόσμο τα έβγαζε και οι Πομάκοι κάθονταν στο πάτωμα. Το υπόλοιπο μισό το χρησιμοποιούσε σαν φορτοταξί όπου τοποθετούσε από δέματα χόρτου, σακιά αλεύρι μέχρι αρνιά, κατσίκια και καμιά δύο φορές φόρτωσε εκεί μέσα και μοσχάρια. Είχε κτίσει και στην Δρανιά ένα καφενείο με ένα δωμάτιο όπου διανυκτέρευαν οι Πομάκοι των γύρω χωρών μέχρι να τους μεταφέρει στην Κομοτηνή. Από την πόλη επιβίβαζε τους Πομάκους από το σημείο που βρίσκεται σήμερα ο καθεδρικός ναός και μπροστά από το σημείο που βρίσκεται σήμερα το ξενοδοχείο "Ανατόλια" που τότε ήταν πολλοί οίκοι ανοχής. Το 1984 σταμάτησε τα δρομολόγια από και για τα πομακοχώρια γιατί έκλεισαν τα πανδοχεία και γιατί άρχισαν τα δρομολόγια για τα χωριά αυτά από λεωφορεία του ΚΤΕΛ.

Τα χάνια - πανδοχεία του Ιάσμου
Στον Ίασμο στην σημερινή οδό Θεσσαλονίκης γύρω στο 1890 ερχόμενος από την Λάιστα της Ηπείρου ο Βλάχος Θεόδωρος Δώδος έκτισε ένα διώροφο πέτρινο κτίριο όπου στο ισόγειο μπροστά λειτουργούσε ο φούρνος του δίπλα το μαγαζί - παντοπωλείο και από την πίσω πλευρά υπήρχε ένα δωμάτιο που το ενοικίαζαν. Στον επάνω όροφο που ανέβαινε από μια ξύλινη σκάλα υπήρχαν δύο δωμάτια με μια μεγάλη σάλα. Το πάτωμα ήταν ξύλινο που στηριζόταν και σε ξύλινες κολώνες με κοινό WC που τα ενοικίαζαν αποκλειστικά μόνο σε διερχόμενους. Από πίσω υπήρχε μεγάλη αυλή και στάβλος για να σταβλίζονται τα ζώα των ένοικων.

Όπως με ενημέρωσαν τα εγγόνια του Μαίρη Παπάζογλου και Ανέστης Ι. Βακιάνης σαν χάνι λειτούργησε μέχρι το 1913 που εγκαταστάθηκαν οι έποικοι Βούλγαροι στον Ίασμο και απέλασαν τους περισσότερους Θρακιώτες όπως και τον Δώδο με την οικογένειά του που είχε φέρει λίγα χρόνια μετά την εγκατάστασή του στον Ίασμο. Όταν επέστρεψαν το 1919-1920 με την απελευθέρωση της Θράκης χρησιμοποιήθηκε το οίκημα ως κατοικία από την οικογένειά του καθώς επίσης και από την οικογένεια του Αναστάσιου Δώδου. Σήμερα τα χάνι αυτό είναι υπό κατεδάφιση.

Ένα άλλο χάνι - πανδοχείο διώροφο λειτούργησε και αυτό στην σημερινή οδό Θεσσαλονίκης στον Ίασμο το έκτισαν γύρω στο 1963 ο Αναστάσιος Δώδος και ο Γεώργιος Νιώτας. Εκεί πίσω υπήρχε και ένα δωμάτιο όπου διέμεναν όλοι μαζί πάνω στις ψάθες Πομάκοι από όλα τα ορεινά χωριά του Ιάσμου. Υπήρχε και στάβλος όπου στάβλιζαν τα άλογα που τους μετέφεραν από τα χωριά τους.

Τα χάνια - πανδοχείο των Σαπών
Από τον άξιο επαίνου καταγραφέα διαχρονικά της περιοχής των Σαπών ιστοριοδίφη Γεώργιο Κεραμυδά ενημερωνόμαστε ότι και στην περιοχή των Σαπών υπήρχαν χάνια - πανδοχεία.
Στο χρονογράφημά του ο Γεώργιος Ποάλας εγγονός του Κωνσταντίνου Ποάλα γράφει: Φόρτωσαν από το λιμάνι της Αλεξανδρούπολης τα ζώα τους με εμπορεύματα και μέσω Κίρκης, Συκορράχης έφτασαν στις Σάπες όπου διέμεναν στα χάνια των Ηπειρωτών του Οικονόμου και του Τσότσιου πριν φθάσουν στην Κομοτηνή. Μετέφεραν κυρίως πετρέλαιο σε τενεκέδες, σακιά ζάχαρη, αλεύρι, σιμιγδάλι κλπ. Η περίοδος που μας αναφέρει είναι γύρω στο 1870.

Άλλα οργανωμένα χάνια των Σαπών την περίοδο 1920-1935 ήταν του Νερτλή Αμέτ που βρισκόταν στην κεντρικό οδό εκεί στο υφασματοπωλείο του Ιδρίζ Αμέτ. Διέθετε μερικά δωμάτια για την διανυκτέρευση των ταξιδιωτών, είχε στάβλο για την παραμονή των ζώων και ένα μικρό συνεργείο για επιδιόρθωση βλαβών στα κάρα. Στην πίσω πλευρά υπήρχαν τα παχνιά κλπ εξοπλισμός για το δέσιμο των ζώων. Πολύ συχνά εδώ διέμεναν καμηλιέρηδες με τις καμήλες τους. Ομάδες καμηλών διέμενε η μια πίσω από την άλλη κουβαλούσε εμπορεύματα, όπως ξύλα, κάρβουνα, υφάσματα, αλεύρι κλπ.

Άλλο χάνι ήταν το Χατζή Χουσεΐν και των παιδιών του λειτούργησε από το 1922 μέχρι το 1935 τουλάχιστον, βρισκόταν και αυτό στον κεντρικό δρόμο. Ολόκληρο το οίκημα αποτελούνταν από το πανδοχείο και από μικρά μαγαζάκια επί της κεντρικής οδού με μια μεγάλη κύρια είσοδο.

Στις Σάπες υπήρχαν και ορισμένοι καταστηματάρχες που για να εξυπηρετούν τους πελάτες τους από την γύρω περιοχή διέθεταν μικρά δωμάτια για τη διανυκτέρευση και χώρους για να δένονται τα ζώα. Αυτοί ήταν οι Μιχάλης και Κωνσταντίνος Ποάλας, ο Χριστόδουλος Χαδόλιας και άλλοι.

Αυτά ήταν τα χάνια - πανδοχεία της Ροδόπης εκείνης της εποχής που αργότερα αντικαταστάθηκαν από τα σύγχρονα ξενοδοχεία και τα κατέγραψα όσο υπάρχουν ακόμα ζωντανές μαρτυρίες.

Την έρευνα αυτή την παρουσιάζω μέσω της εφημερίδας "Ο Χρόνος" γιατί δεν είναι καταγραμμένα πουθενά και για να μείνουν στην ιστορία της Ροδόπης.