Η Τριπλή Κατοχή στην Ελλάδα (1941 - 1944) [Μέρος Θ']

Μετά την γερμανική εισβολή στη χώρα, στη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, με την πείνα - λιμό της Κατοχής, την αντίδραση και την αντίσταση της πλειονότητας του ελληνικού λαού. Η επίδραση της Κατοχής και των αγώνων των Ελλήνων, στη Λογοτεχνία και στις καλές τέχνες

14. 
    Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΚΑΛΕΣ ΤΕΧΝΕΣ

Ι. Στην Λογοτεχνία

α) Η φτώχεια και η στέρηση στον πεζό λόγο και στην ποίηση
Τη δυστυχία και την ανέχεια της Κατοχής πολύ πετυχημένα περιγράφει ο Κωνσταντινουπολίτης συγγραφέας Γιώργος Θεοτοκάς, κορυφαίος εκπρόσωπος και διανοητής της γενιάς του 1930, στο βιβλίο του: Ασθενείς και οδοιπόροι. Με συμπόνια, τρυφερότητα και συγκίνηση για τον καιρό της Κατοχής γράφει και η Ειρήνη Γαλανού, μυθιστοριογράφος, διηγηματογράφος και μεταφράστρια, στο έργο της "Κάποτε". Από την Κατοχή επίσης είναι εμπνευσμένο και το βιβλίο της Λιλίκας Νάκου, που ήταν δημοσιογράφος και πεζογράφος και μεγαλούργησε μέσω του πονήματός της με τον τίτλο: "Γη της Βοιωτίας" ή "Ανθρώπινα πεπρωμένα", που μεταφράσθηκε στα γαλλικά και προκάλεσε βαθειά εντύπωση, με τις αριστουργηματικές λογοτεχνικές σελίδες του. Μεταξύ των άλλων αναφέρει και τα εξής: "Πάμπτωχος τώρα, αν και γέρος ο παππούς, δεν αγαπά τους συμβιβασμούς. Παραμένει υπερήφανος …αγαπά την ελευθερία και ό,τι δίνει αξία στην ανθρώπινη ζωή. Αλλά και το μυθιστόρημα του Μενέλαου Λουντέμη: "Αυτοί που έφεραν την Καταχνιά" σχετίζεται με τις ηρωικές προσπάθειες του λαού μας κατά την περίοδο 1940-1944, ενώ στο έργο του: "Το ρολόι του κόσμου κτυπά μεσάνυχτα", τονίζει τις συνέπειες του Χιτλερισμού. Πάρα πολύ σπουδαίο έργο που περιγράφει τη φρίκη της περιόδου 1941-1944, αποτελεί το "ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ" του Νομπελίστα ποιητή Οδυσσέα Ελύτη. Αναφέρεται στην Κατοχή, στη δυναμική αντίσταση των συμπατριωτών μας, στα μπλόκα, που έστηναν οι Γερμανοί στις συνοικίες της Αθήνας, χρησιμοποιώντας βέβαια στις επιχειρήσεις τους αυτές προσωπιδοφόρους (κουκουλοφόρους) που έδειχναν με το δάκτυλο τους αγωνιστές. Όλη η σύνθεση αρχίζει και τελειώνει με το όραμα της ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ. Μια αλληγορική κραυγή του δράματος των Ελλήνων στα χρόνια της Κατοχής, αποτελεί και το ποίημα: "Σίβυλλα" του ποιητή Άγγελου Σικελιανού, που διακρίνεται για τον έντονο λυρισμό και τον ιδιαίτερο γλωσσικό του πλούτο. Ο ποιητής συμμετείχε ενεργά στην εθνική αντίσταση, καθώς και στον πόλεμο του 1940, μαζί με τον Στράτη Μυριβήλη. Ποιος εξάλλου λησμονεί τη δυναμική παρουσία του Σικελιανού στην κηδεία του μεγάλου ποιητή μας Κωστή Παλαμά, τον Φεβρουάριο του 1943, "το εμβατήριο" και τη θαυμάσια απόδοσή του από την τραγουδίστρια Μαρία Φαραντούρη; Να τι λέγει ένα απόσπασμα από την Σίβυλλα: "Το γένος βουλιαγμένο μες τον αιώνα, / να λυτρωθεί μονάχο του μπορεί. / Μα να ξυπνήσει πρέπει η πλέρια Μνήμη, / βαθιά του αδάμαστη και τρομερή! / Κανείς δεν θα ξεφύγει τη γενιά του!

β) κοινωνικά ερεθίσματα και αγωνιστική διάθεση
Οι κοινωνικοί προβληματισμοί της εποχής, η αυταρχική εξουσία, η ανασφάλεια, η αβεβαιότητα για το μέλλον, αλλά και η αγωνιστική διάθεση διοχετεύονται στο έργο των λογοτεχνών της εποχής. Αξιομνημόνευτο δείγμα αποτελεί ο Θεσσαλονικιός ποιητής και συγγραφέας Γιώργος Ιωάννου, στο έργο του: "Για ένα φιλότιμο", μέσα στο οποίο αξιοποιεί θαυμάσια μνήμες από την Κατοχή… την φτώχεια, τη στέρηση, τις εκτελέσεις νέων παιδιών από τους Γερμανούς, αλλά και τις συνήθειες και τις συμπεριφορές των κατακτητών.
Αξιόλογο επίσης και το βιβλίο του συγγραφέα Δημήτρη Χατζή με τον τίτλο: "Καληνύχτα Μαργαρίτα". Αναφέρεται το πεζογράφημα σε μια ιστορία που ξετυλίγεται σε μια μικρή επαρχιακή πόλη στα χρόνια της Κατοχής, με κύριο πρόσωπο μια νεαρή δασκάλα, τη Μαργαρίτα, που μυείται στην Αντίσταση κατά των Γερμανών.
"Ακόμη τούτη την Άνοιξη", του γιατρού, συγγραφέα και ποιητή, Μανόλη Αναγνωστάκη, που εκδόθηκε τον Απρίλιο του 1946 και έλαβε πολύ ευνοϊκή κριτική. Στον λογοτέχνη γιατρό απονεμήθηκε το 1986 το 1ο βραβείο ποίησης για τα ποιήματα της περιόδου 1941-1971 και το 2002 του δόθηκε το μεγάλο βραβείο Λογοτεχνίας από τα Κρατικά Λογοτεχνικά Βραβεία. Άλλο πνευματικό προϊόν εμπνευσμένο από την θλιβερή περίοδο του 1941-1944 είναι το μυθιστόρημα, του κριτικού και λογοτέχνη Αλέξανδρου Κοτζιά: "Η πολιορκία". Η ιστορία, στην οποία αναφέρεται, σχετίζεται με τα τελευταία σκοτεινά χρόνια της Κατοχής. Επίσης ιδιαίτερη θέση κατέχει και το βιβλίο της συγγραφέως και δημοσιογράφου Τατιάνας Γκρίτση - Μιλλιέζ: "Μια ιστορία της Αντίστασης". Τιμήθηκε η συγγραφέας με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος, το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος, με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών και το βραβείο των 12 που ήταν μια ομάδα 12 Ελλήνων Λογοτεχνών που βράβευε πεζογραφήματα, και ιδρύθηκε το 1954.

γ) Παιδικό έντυπο με υγιή πρότυπα: Ο ΜΙΚΡΟΣ ΗΡΩΣ
Πρόκειται για ένα εβδομαδιαίο περιοδικό, που συνέγραφε ο Στέλιος Ανεμοδουράς, με το ψευδώνυμο: ΘΑΝΟΣ ΑΣΤΡΙΤΗΣ. Περιέγραφε τις περιπέτειες τριών ηρωικών Ελληνόπουλων: Του Γιώργου Θαλάσση, της Κατερίνας και του "Σπίθα", κατά τη διάρκεια της Κατοχής και του αγώνα απέναντι στους Γερμανούς, στους Ιταλούς και στους Βουλγάρους. Ο μικρός ήρωας Γιώργος Θαλάσσης πολεμούσε τον κατακτητή με τις υπερδυνάμεις του. Το περιοδικό με τους ηρωισμούς και τα κατορθώματα των τριών παιδιών έδινε κουράγιο στον ελληνικό λαό. Οι πρωταγωνιστές ήσαν 14χρονα παιδιά και ο χώρος δράσης τους ήταν η Ελλάδα, σε μια πρόσφατη και θλιβερή περίοδο της ιστορίας της πατρίδος μας.

-Πότε κυκλοφόρησε
Στην Κατοχή κυκλοφόρησε και συγκεκριμένα στην περίοδο από την Άνοιξη του 1943 ως το καλοκαίρι του 1944. Στο διάστημα αυτό κατόρθωσε να φέρει σε πέρας τις πιο παράτολμες επιχειρήσεις εναντίον των ξένων κατακτητών, προκαλώντας τον γενικότερο θαυμασμό των Ελλήνων, αλλά και τον τρόμο των αντιπάλων. Κυκλοφόρησε στην συνέχεια από το 1953 έως και το 1968. Ήταν γραμμένο σε απλή και κατανοητή γλώσσα για τους μικρούς αναγνώστες. Στην 1η θέση βρισκόταν ο Γιώργος Θαλάσσης ή παιδί - φάντασμα, που είχε αποφασίσει να αγωνισθεί με κάθε τρόπο, ώστε να απελευθερωθεί η Ελλάδα από την 3πλή Κατοχή. Συμπαραστάτες στην προσπάθειά του είχε δύο στενούς φίλους του: την αγαπημένη του και όμορφη Κατερίνα, γνωστή και ως Νίκη ή κορίτσι φάντασμα, Ελλάς ή Γαλάζια Θύελλα. Και ο ευτραφής και καλοκάγαθος Σπίθας που συνέχεια πεινούσε.

-Στόχοι και οφέλη από την ανάγνωσή του
Όλα τα ονόματα τους είναι συμβολικά και καθένα εκπροσωπούσε κάτι από την αγαπημένη πατρίδα, που περνούσε δύσκολα. Στα πρόσωπά τους και στους αγώνες τους εκπροσωπείται η δράση των παιδιών και των εφήβων της Κατοχής, που αντιμάχονταν τον εχθρό με πονηριά, με εξυπνάδα, με τόλμη, με εφευρετικότητα και κυρίως με θάρρος!
Υπήρξε το εμβληματικότερο παιδικό έντυπο των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών και επηρέασε καθοριστικά τη νεολαία της εποχής, αλλά και διαμόρφωσε υγιή πρότυπα που επιβίωσαν για πολύν καιρό!
Ο Λουκιανός Κελαηδόνης, συνέθεσε το 1987 και κυκλοφόρησε το 2010 το τραγούδι Ο ΜΙΚΡΟΣ ΗΡΩΣ, όπου μεταξύ των άλλων, λέγει τα εξής: Από την μια οι Ιταλοί και οι Γερμανοί, / για να σε βρουν αναστατώνουν την Αθήνα. / Και από την άλλη του πατέρα μου η φωνή. / Νομίζω πως τον κρύβεις στην κουζίνα…

ΙΙ. Στην Χαρακτική
Η τέχνη στα σκοτεινά χρόνια της Κατοχής περιορίζεται βασικά στην παράνομη δράση. Τα σχέδια, τα χαρακτικά, οι εικονογραφήσεις σε βιβλία και μπροσούρες πατριωτικού περιεχομένου, έχουν σαν πηγές έμπνευσης τις ταλαιπωρίες του λαού, τις σφαγές, την πείνα και τη διαμαρτυρία των Ελλήνων για τις βιαιότητες των κατακτητών. Οι Καλλιτέχνες κατέφευγαν στη δημιουργία χαρακτικών, γιατί δεν απαιτούσαν μεγάλες δαπάνες και διακινούνται εύκολα.
-Το έργο αυτό, στενά συνδεδεμένο με τα γεγονότα που καθόριζαν τη ζωή και την ιστορία του τόπου, διοχέτευε τις δυνάμεις των καλλιτεχνών στη θετική συμμετοχή τους στον αγώνα για την απελευθέρωση. Παράλληλα, η ατομική δημιουργία ωρίμαζε στη σιωπή των εργαστηρίων. Να τι μας λέγει ο δημοφιλής εικαστικός και χαράκτης Σταύρος Βασιλείου, ένας σπουδαίος αντιστασιακός: "Οι Έλληνες καλλιτέχνες στην ολότητά τους σχεδόν, κράτησαν το κεφάλι ψηλά. Πείνασαν και αυτοί, γνώρισαν τα βάσανα και την αρρώστια. Στερήθηκαν το ψωμί και τα χρώματα, αλλά δεν λύγισαν. Είχαν και αυτοί τους δικούς τους νεκρούς, θύματα της πείνας. Εκτελέσθηκαν και δικοί τους άνθρωποι. Υπήρχαν και από τους δικούς τους αρκετοί αγνοούμενοι, κρατούμενοι και ανάπηροι. Αξιόλογη η προσφορά του Σπύρου Βασιλείου που εξέδωσε τότε μιαν ενδιαφέρουσα σειρά των έργων του με ξυλογραφίες, εικονογραφημένα χειρόγραφα και χειρόγραφες εκδόσεις.
-Τις αποτρόπαιες σκηνές της πείνας, των μπλόκων ή των ομαδικών εκτελέσεων έχει χαράξει σε ξύλο η Βάσω Κατράκη, που ασχολείται στην τέχνη της με τον άνθρωπο και την μοίρα του, με τον δικό της ξεχωριστό και εικαστικό τρόπο.
-Και ο χαράκτης Αλεβίζος Τάσσος μετέφερε στο έργο του την τραχύτητα της ανθρώπινης πίκρας και στέρησης των χρόνων της Κατοχής 1941-1944, αλλά και της Αντίστασης.

ΙΙΙ. Στην Γλυπτική
Αντιπροσωπευτικό γλυπτό της εποχής του 1941-1944, αποτελεί "η μάνα της Κατοχής" που βρίσκεται στο 1ο Νεκροταφείο Αθηνών, σε περίοπτη θέση. Το έργο αυτό του γλύπτη Κώστα Βαλσάμη, είναι αφιερωμένο σε όλες τις μητέρες της Κατοχής, οι οποίες πέθαναν από την πείνα, προκειμένου να ζήσουν τα παιδιά τους. Το χάλκινο γλυπτό απεικονίζει μια γυμνή σκελετωμένη μορφή, που κείτεται νεκρή εξαιτίας της πείνας, ενώ στην αγκαλιά της βρίσκεται το μωρό της που θηλάζει ακόμη από τα μαραζωμένα της στήθη. Το έργο αυτό είναι δωρεά του αείμνηστου Ελευθερίου Μουζάκη, που ήταν ο ιδιοκτήτης στις "Κλωστές Πεταλούδα". Ο δωρητής του έργου ήταν ένας πολύ έντιμος επιχειρηματίας και ειλικρινής φορολογούμενος εκατομμυριούχος.
-Για το στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν και για το στρατόπεδο του Άουσβιτς, ο διεθνούς φήμης γλύπτης Μέμος Μακρής, που συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση, έχει συνθέσει θαυμάσια μνημεία. Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης και εξόντωσης Μαουτχάουζεν, στο Γκούζεν της Αυστρίας, για τον θάνατο 3.700 Ελλήνων, κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, υπάρχει μνημείο στον χώρο προς τιμήν τους. Ο Κωνσταντινουπολίτης Λεωνίδας Κουμάκης, αξιόλογος συγγραφέας εντύπων και ηλεκτρονικών εκδόσεων, μας θυμίζει την επιγραφή που είναι τοποθετημένη στο ελληνικό μνημείο: "ΕΜΑΣ ΠΟΥ ΘΑΝΑΤΩΘΗΚΑΜΕ ΕΔΩ, ΜΗ ΜΑΣ ΞΕΧΝΑΣ, ΓΙΑΤΙ Η ΛΗΣΜΟΝΙΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ, ΕΠΙΤΡΕΠΕΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΤΟΥ".

IV. Στην Ζωγραφική
Στη μνήμη από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, της περιόδου 1940-1944 αφιερώνονται και οι ζωγραφικοί πίνακες του Χςςρήστου Καρρά, από τα Τρίκαλα Θεσσαλίας, αλλά και στη θύμηση των σακατεμένων, κατά την διάρκεια της Κατοχής. Και ο διαπρεπής ζωγράφος Αλέξανδρος Αλεξανδράκης σε πίνακά του που επιγράφεται: η πείνα του 1941, πολύ ζωντανά παρουσιάζει στις τρεις μορφές του έργου: Μάνα - παιδί - γιαγιά, τη δύναμη της κατοχικής πείνας, που έπληξε ταυτόχρονα τρεις γενιές.