Πώς είδαν οι περιηγητές από τον 13ο αιώνα και μετά την Κομοτηνή και τις γύρω πόλεις

Μεταξύ 1362-63 η Κομοτηνή έπεσε στα χέρια του Γαζή Εβρενός και μέσα σε μια δεκαετία καταλήφθηκε όλη η Ροδόπη και η Θράκη. Η κατοχή της από τους Οθωμανούς και λίγα χρόνια μέχρι το 1920 από τους Βουλγάρους, κράτησε περί τα 560 χρόνια.

Λίγες είναι οι πηγές και οι αναφορές για την ζωή των κατοίκων της περιοχής της Ροδόπης, τις περισσότερες από αυτές τις αντλούμε από ξένους περιηγητές που μας δίνουν πολύτιμα στοιχεία εκείνης της εποχής. Ίσως η παλαιότερη αναφορά που έχουμε για τους οικισμούς της Ροδόπης μετά την οθωμανική κατοχή είναι του Bertrundon de Broquiere (Γάλλος περιηγητής από την Βουργουνδία) ο οποίος πέρασε από την Ροδόπη το 1433, 20 χρόνια πριν την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Σε χειρόγραφό του, που σώζεται αναφέρεται στην Κομοτηνή και την γειτονική Μοσυνούπολη. "Μετά από την Μάκρη περνώντας κάποιο βουνό όχι και πολύ ψηλό έφτασα στην Coumussin που την περιτριγυρίζουν καλά τείχη κοντά σ' ένα ποτάμι μέσα σε μια ωραία έκταση καλή και ομαλή δίπλα στα δύσμικα βουνά της... Από κει πέρασα μέσα από μια πολιτεία που την λέγαν Mussi (Μουσυνούπολη) που καθώς φαίνεται ήτανε άλλοτε καλή και καλοοχυρωμένη, μα σήμερα ολότερα γκρεμισμένη και μέρος από τα τείχη της είναι γκρεμισμένα. Είναι δε ολότελα ακατοίκητη". 

Το 1452 - 1455 η πόλη είχε 511 εστίες από τις οποίες η πλειοψηφία (422) ήταν μουσουλμανικές. Σε απογραφή του 1519 η Κομοτηνή αναφέρεται ότι είχε 393 μουσουλμανικά νοικοκυριά, 197 άγαμους μουσουλμάνους, 42 χριστιανικά νοικοκυριά, 6 άγαμους χριστιανούς, 8 χήρες αλλά και 19 εβραϊκά νοικοκυριά με 5 άγαμους Εβραίους. Σε απογραφή του 1530 στην Κομοτηνή υπήρχαν 17 οθωμανικές γειτονιές με οθωμανικά ονόματα, ένα τέμενος, 15 μετζάτια (μικρά τεμένη), 4 ζαβιγιέ (ισλαμικά φροντιστήρια), τέσσερα σχολεία και μια εκκλησία. 

Το 1582 έχουμε πληροφορίες από έναν άλλο Γάλλο περιηγητή και φυσιοδίφη, τον Pierre Belon du Mans (1546-1549), ο οποίος δίνει ενδιαφέροντα στοιχεία για την Κομοτηνή. Γράφει λοιπόν ο Belon "βρήκαμε μια μικρή πόλη Commercine που είναι μια μέρα δρόμος μακριά από την Μπουρού (Πόρτο Λάγος). Στην πόλη αυτή είχε ό,τι είδος κρέας θέλαμε να αγοράσουμε. Έχει ερείπια ενός μικρού κάστρου. Στο χωριό αυτό κατοικούν Έλληνες και λίγοι Οθωμανοί. Μέσα στο κάστρο είναι η Εκκλησία των Ελλήνων. (Πάνω σ' αυτή την βυζαντινή εκκλησία που περιγράφει ο Belon το 1540, χτίσθηκε το 1800 περίπου επί τουρκοκρατίας ο νέος ναός, ο οποίος στην σημερινή του μορφή είναι αναστηλωμένος και έχει κηρυχθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο, είναι τετράκλιτος με νάρθηκα, ξυλόστεγος και το δάπεδό του βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο από τους γύρω χώρους). Επίσης ο  Belon μας περιγράφει και ονοματίζει το φρούριο της Νυμφαίας που βρίσκεται πάνω από το τουριστικό της με το όνομα "Coulony" δηλαδή το φρούριο της Περιστεράς.

Το 1590 ο Οθωμανός γεωγράφος Μεχμέτ - Ασίκ μας περιγράφει ότι υπήρχαν τεμένη, χαμάμ και αγορές. Από τον 16ο αιώνα σχηματίστηκε στην πόλη η Εβραϊκή κοινότητα η οποία αποτελούνταν από Σεφαραδίτες Εβραίους. (Η ονομασία τους προέρχεται από την λέξη Σεφεράδ που είναι η παλιά ονομασία των Εβραίων για την Ισπανία. Μιλούσαν την Λαντίνο, μια διάλεκτο ισπανικών και εβραϊκών λέξεων). Γράφει, ότι ασχολούνταν με το εμπόριο υφασμάτων, μεταξιού και μαλλιού.
Την περίοδο των αρχών του 16ου αιώνα, ο καθηγητής Μπαρκάν είχε δημοσιεύσει χάρτη ο οποίος έδειχνε την Κομοτηνή. Σύμφωνα με τον χάρτη αυτόν η Κομοτηνή τον 15ο και το μεγαλύτερο μέρος του 16ου αιώνα ήταν μια μικρή πόλη με 250 μουσουλμανικές και 50 χριστιανικές οικογένειες. Η ανάπτυξη της πόλης θα πρέπει να έγινε μεταξύ του 16ου και 17ου αιώνα.

Η επόμενη πληροφορία που έχουμε είναι το 1591. Αντιγράφουμε την σελίδα του ημερολογίου του γραμματέα Gabriele Cavarra, που συνόδευε τον ευγενή Λορέντσο Μπερνάρδο στο ταξίδι του προς την Κωνσταντινούπολη. "Ιουνίου 6, Πέμπτη, 1591. Μια ώρα προ μεσημβρίας φθάσαμε στην Κομοτηνή, η οποία έχει ένα φρούριο περιζωμένο με τείχους και με μεγάλους αρχαίους πύργους. Αλλά δεν έχει μέσα φρουρά και είναι πολύ λίγο κατοικημένη. Οι κάτοικοι είναι χριστιανοί Εβραίοι και Τούρκοι. Εδώ έχει δύο καραβανσαράδες (πανδοχεία, χάνια), αλλά επειδή ο ένας ήταν κατειλημμένος από μια τουρκική προσωπικότητα, καταλύσαμε έξω από την πόλη σε απόσταση μισού μιλίου σε ένα μέρος κάτω από τα δέντρα δίπλα στον δημόσιο δρόμο όπου έτρεχε ένας χείμαρρος.

Βρήκαμε ζεστό ψωμί, κρασί και κρέας, ώρα 1 της νυχτός αναχωρήσαμε και περπατούσαμε μέχρι το πρωί. Ακολουθώντας τον δρόμο μας προς την Κωνσταντινούπολη όταν αρχίσαμε να ανεβαίνουμε το βουνό και ήμασταν πιο ψηλά κοιτάζαμε πίσω μας ...βλέπαμε το χωριό Commercine που είναι μέσα σε μια μεγάλη πεδιάδα. Ο δρόμος του κάμπου αυτού ήταν ίσιος και μεγάλος παλιός δρόμος που πήγαινε από την Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη και ήταν στρωμένος, με πολύ μεγάλες πέτρες πελεκημένες με τον αρχαίο τρόπο, απ' την Μπουρού ως την Commercine και έπειτα ως το Σαπτσιλάρ επειδή ο δρόμος ήταν δύσκολος μέσα στα χώματα, παλιά οι Ρωμαίοι τον έστρωναν και ακόμα και τώρα σώζεται ολόκληρος (εννοεί την αρχαία Εγνατία Οδό)". 

Το 1666 πέρασε από την Ροδόπη ο πρεσβευτής της Γαλλίας Vantelet πηγαίνοντας να συναντήσει τον Σουλτάνο Μεχμέτ Δ' στην Λάρισα. Στην ακολουθία του ήταν και ο ιερέας πνευματικός του, Albas Robert de Dreux, ο οποίος κρατούσε σημειώσεις για το ταξίδι. Αυτός, λοιπόν γράφει "περάσαμε από την Kymargina μια μικρή πόλη πολύ παλιά όπου βρίσκονται ακόμα ερείπια ενός μεγάλου κάστρου". Επίσης μας άφησε και μια πολύ αξιόλογη περιγραφή της Αναστασιούπολης. Αφού στην αρχή μας λέει ότι απέχει από την Kymargina 5 λεύγες (1 λεύγα = 4831 μ.) και ότι τα τείχη της διατηρούνται ανέπαφα, συνεχίζει: "Μόλις μπήκαμε στην πόλη βγήκαν οι κάτοικοι από τα σπίτια τους για να μας δουν... Βλέποντας ότι ήταν χριστιανοί, τους παρακάλεσα να μας δείξουν την εκκλησία τους πράγμα που έκαναν ευχαρίστως. Διαπίστωσα με οδύνη μου ότι η εκκλησία αυτή, που ήταν άλλοτε μια από τις πιο ωραίες σ' όλη την Ελλάδα, ερειπωνόταν σιγά - σιγά, επειδή έμενε ασυντήρητη. Κάποια γυναικούλα, βλέποντας με να δείχνω οίκτο γι' αυτό το πράγμα μου έκανε νόημα να την ακολουθήσω για να μου δείξει μια άλλη εκκλησία. Μου την έδειξε δακρυσμένη σε μια κατάσταση πιο ελεεινή από την προηγούμενη. Με τις χειρονομίες της και τους αναστεναγμούς της μου έδωσε να καταλάβω ότι τα ερείπια αυτά ήταν αισθητά δείγματα της μεγάλης τους εξαθλίωσης.

Εξέτασα με προσοχή αυτή την εκκλησία. Ήταν αφιερωμένη στην Παναγία, της οποίας σωζόταν ακόμη η εικόνα, μολονότι ήταν αδύνατον να λειτουργηθεί. Όλη η εκκλησία ήταν γεμάτη από κολώνες και παραστάτες μαρμαρένιους. Τα θραύσματα της έδειχναν πόσο μεγάλη ήταν η ερήμωση αυτής της φτωχής χώρας". Παρατήρησε ακόμη πάνω στους τείχους ίχνη από τοιχογραφίες και από χρυσά φωτοστέφανα, που φανέρωναν ολοκάθαρα ότι αυτή η εκκλησία υπήρξε άλλοτε καλοστολισμένη. "Σε αυτή την πόλη υπήρχε μονάχα ένας φτωχόπαπας που μου είπε ότι είχε υποφέρει πολύ διότι ο λαός αυτός ήταν εντελώς καταστραμμένος από τους Οθωμανούς και από τους πειρατές που κάνουν εκεί συχνές επιδρομές. Η πόλη αυτή που την λένε Περιθεώρι είναι πολύ παλιά". 

(Σ.Σ. Ως γνωστόν εδώ ήταν και η έδρα της Μητρόπολης Περιθεωρίου όπου στις δύο αυτές εκκλησίες ιερουργούσε ο μητροπολίτης της και αργότερα Άγιος Θεοφάνης. Πάντως μέχρι τώρα δεν βρέθηκαν ούτε τα χειρόγραφα, ούτε οι σπάνιες εικόνες που είδε ο Albas Robert de Dreux). 

Μια ακόμη μαρτυρία για την Κομοτηνή έχουμε από έναν κώδικα της Μονής της Εικοσιφοινίσσης που θυμίζει ένα παρόμοιο πάθημα της Κομοτηνής κατά το έτος 1960. Γράφει: "Το 1784 26 Οκτωβρίου ημέρα Σάββατο έγινε χαλασμός στην Κομοτηνή και εχαλάσθησαν περίπου 500 σπίτια εκ θεμελίων, με σφοδροτάτην και μεγάλη βροχόπτωση, και πολλοί άνθρωποι πνίγηκαν και πολλά ζώα".

Τον 18ο αιώνα επιδημία πανούκλας στην περιοχή ερήμωσε την πεδινή Θράκη και ολόκληρα χωριά εξαφανίσθηκαν. Κάποιοι λένε ότι κοντά στο χωριό Σύμβολα που έχει έναν μοναχικό μιναρέ μέσα στο χωράφι ερημώθηκε και αυτός ο οικισμός από την πανούκλα.

Το 1801 ο Άγγλος περιηγητής Edward Daniel Clarke στο ογκώδες ταξιδιωτικό χρονικό του γράφει το εξής: Η Gymnergine είχε 1.000 σπίτια από τα οποία 400 ανήκουν σε Έλληνες, 60 σε Εβραίους, 15 σε Αρμένιους και τα υπόλοιπα 525 σε Οθωμανούς. Στους δρόμους της Gymmergine αυτός και η συνοδεία του αντιμετώπισαν λιθοβολισμούς και προσβολές από τον τουρκικό όχλο. Τους φώναζαν άπιστους. Ακόμη και οι Έλληνες βλέποντας πως οι ξένοι συνοδευόταν από Τούρκο Τατάρο και νομίζοντας πως ήταν Γάλλοι αιχμάλωτοι τους μεταχειρίστηκαν με τον ίδιο τρόπο. Όταν μπήκαν στο μαγαζί ενός Έλληνα αργυροχρυσοχόου και του ζήτησαν αρχαία νομίσματα, φοβόταν τους Τούρκους. Τους ψιθύρισε όμως να τον περιμένουν στο χάνι (από τότε ανθούσε η αρχαιοκαπηλία). 

Επίσης στην έκδοση Resume Geographique de la Greccet la Turquie d' Europe, που κυκλοφόρησε το 1826 στο Παρίσι, από συγγραφέα αναφερόμενο με τα αρχικά M.G.A.M. αναφέρονται τα εξής για την Κομοτηνή: Κιουμουρτζίνα (Κομοτηνή, Μαρώνεια) με δέκα έως δώδεκα χιλιάδες κατοίκους εκ των οποίων η πλειονότητα αποτελείται από Τούρκους. Κτισμένη πάνω στο μεγάλο δρόμο που φθάνει μέχρι την Καβάλα σε μια μικρή εσοχή του κόλπου του Πόρτο Λάγος, είναι εκ των κυριοτέρων κέντρων εμπορίου της Θράκης. Δύο μεγάλες εμποροπανηγύρεις γίνονται κάθε χρόνο. Συναντά κανείς εκεί ξένους πραματευτάδες που συναθροίζονται για αγορά βάμβακος και καπνού. Μάλιστα κατοικούνται από Έλληνες καταγόμενους από τους αρχαίους Θράκες.

Το 1831 κατά την οθωμανική απογραφή στην Κομοτηνή υπήρχαν 37.568 κάτοικοι από τους οποίους 30.517 μουσουλμάνους, 1.712 τσιγγάνοι και οι υπόλοιποι 5.339 ήταν χριστιανοί, χωρίς να αναφέρονται στοιχεία για Εβραίους και Αρμένιους.

Εντούτοις το 1913 στο σαντζάκι Γκιουμουλτζίνας, οι Έλληνες χριστιανοί ορθόδοξοι αποτελούσαν το 50% του συνόλου.

Ο Γάλλος περιηγητής A' Viquesuel μας αναφέρει το 1868 ότι το Σαπτσιλάρ απέχει 7-8 λεύγες νοτιοανατολικά της Γκιουμουρτζίνας.

Ένα περιστατικό που έγινε στον Ίασμο το 1862 μας το περιγράφει ο ιερέας του χωριού παραστατικά γραμμένο πάνω στη λευκή μπροστινή σελίδα του παλαιού αυτού Ευαγγελίου της Εκκλησίας τυπωμένο. "Εν Βενετία εκ της ελληνικής τυπογραφίας του Φοίνικος 1848", γράφει λοιπόν "το έτος 1862 από την ημέρα του Αγίου Γεωργίου μέχρι τον προφήτη Ηλία είχε ανομβρία και δεν έβρεξε καθόλου. Την 6η Ιουλίου ημέρα Παρασκευή και ώρα 11 πρωί μέχρι ώρα 4 της νυκτός έγινε πυρκαγιά και κάηκε το βουνό Πουρναλίκι από τους Μύλους του Μέγα Λάκου μέχρι το χωριό το οποίο περικύκλωσε μέχρι την βρύση την επάνω ως το σπίτι του Επιτρόπου Παρασκευά και μέχρι το κάτω μέρος των χωραφιών. Επειδή οι κάτοικοι φοβήθηκαν από την φωτιά μάζεψαν τις οικοσκευές τους για να φύγουν από την φωτιά. Τότε τρέξαμε μπήκαμε στην εκκλησία και αφού πήραμε το Άγιον Αρτοφόριο και την Αγία Εικόνα του Αγίου Νικολάου πήγαμε όλοι μπροστά στην φωτιά, οπότε έγινε ένα θαύμα και έσβησε αμέσως η φωτιά".

Μοναδικές είναι και οι μαρτυρίες του ιατρού Μελίρρυτου (1871) για την Μαρώνεια, την Κομοτηνή και όλα τα χωριά της Μητρόπολης Μαρωνείας και Κομοτηνής για τις οποίες αναφερθήκαμε σε προηγούμενο άρθρο μας. Όπως και του Οθωμανού περιηγητή Εβλί Τσελεμπή που επισκέφτηκε την Ροδόπη το 1667-1668 για το οποίο θα αναφερθούμε σε επόμενο άρθρο μας, μια περιγραφή βέβαια που χρειάζεται έλεγχο, λόγω πολλών αναληθειών και υπερβολών που γράφει.

Ο διεθνής εμπορικός οδηγός Annaire de Comerce Didot Roltin του 1912 κατέγραψε την κατάσταση στην Κομοτηνή σύμφωνα με την οποία υπήρχαν 33 Έλληνες επιστήμονες, έμποροι και τραπεζίτες, 6 Αρμένιοι, 4 Ιουδαίοι, 3 Οθωμανοί και κανείς Βούλγαρος.

Αυτά είναι μερικά από τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται για τον τόπο μας μέσα στην σκοτεινή εκείνη περίοδο όπου η εξεύρεση έστω και της ελάχιστης πληροφορίας και η καταγραφή της ήταν άθλος.

Πηγές
Αντώνης Ρωσσίδης "Σύντομη ιστορία της πόλης Θρακική Επετηρίδα 3ος τόμος"
Δημήτρης Δ. Καρακούσης "Θράκη"
Μόσχος Κούκος "Στα βήματα του Ορφέα"
Ιωάννης Σιγούρος "Νομός Ροδόπης" Ε.Π.Ε.Κ.
Wikipedia.org.