Χριστίνα Ζυγούρη : Και? έζησαν αυτοί καλά;

Ο μαγικός κόσμος των παραμυθιών, με τις πριγκίπισσες και τα στοιχειωμένα δάση υπήρξε αναπόσπαστο κομμάτι της παιδικής μου ηλικίας. Σαν ενήλικη όμως κι έχοντας έναν τετράχρονο ανιψιό, ανατρέχοντας σε αυτές τις μνήμες, διαπίστωσα ότι εμπεριέχουν πολλά φοβικά στοιχεία. Στο παραμύθι του «Χανς και της Γκρέτελ», για παράδειγμα, οι γονείς αφήνουν τα παιδιά στο δάσος ολομόναχα για να μην αποτελούν βάρος στους γονείς τους, στο «μικρό καράβι» ρίχνουν τον κλήρο για να δούνε ποιος θα φαγωθεί κλπ… Έτσι λοιπόν, άρχισα να αναρωτιέμαι εάν αυτά τα παραμύθια, όντως προορίζονται για παιδιά. 

Τι είναι όμως το παραμύθι; Συγγενές του μύθου, αλλά διαφοροποιημένο εννοιολογικά, το παραμύθι είναι εξαρχής μια επινόηση, μια μυθιστοριογραφία, μια φανταστική αφήγηση που κάνει μεταφορική χρήση κάποιου ζώου ως κεντρικού χαρακτήρα του, ή εισάγει στερεοτυπικούς χαρακτήρες, όπως ο κατεργάρης. Πολύ συχνά γίνεται ανατρεπτική αλληγορία ενάντια στο φεουδαρχισμό ή την εκάστοτε άρχουσα τάξη ή μια σύγκρουση του ανθρώπινου με το αόρατο βασίλειο. Προσωποποιεί και εξατομικεύει διαφορετικά στοιχεία πέρα από τη λογική του χώρου και του χρόνου και επεκτείνεται αδιάκριτα από τον οργανικό στον ανόργανο κόσμο, από τον άνθρωπο και τα ζώα, στα δέντρα, τα λουλούδια, τις πέτρες, τα ρέματα και τους ανέμους?

Στην έρευνα που έκανα, ανακάλυψα, ότι αρχικά, προορίζονταν προς τέρψη των ενηλίκων, όπως εμείς σήμερα παρακολουθούμε μια ταινία. Εξαιτίας της λογοκρισίας της εποχής, εμπλουτίστηκαν με σύμβολα όπως το μήλο, που άλλες φορές είναι το σύμβολο του θανάτου, άλλες της αιώνιας νεότητας ή της απαγορευμένης γνώσης, το δάσος που σήμαινε την ενηλικίωση κ.α. Σαν αποτέλεσμα, αν και φαίνονται απλά, τα παραμύθια διηγούνταν κάτι βαθύτερο και με τη χρήση αυτών των συμβόλων που οι παραμυθάδες εφεύρισκαν σχεδόν αυθόρμητα, μετέφεραν το νόημά τους στο κοινό. Χάρη σε αυτά τα σύμβολα, μπόρεσαν να διασχίσουν τα σύνορα του χρόνου και του χώρου και να μας μιλάνε ακόμα και σήμερα σε ένα επίπεδο που δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε αλλά ούτε και να αντισταθούμε. Μπορεί όταν διηγούμουν ένα παραμύθι στον ανιψιό μου να μιλούσα για κορίτσια που χάθηκαν στο δάσος,  γενναίους πρίγκιπες και μαγεμένους κήπους, όμως εν αγνοία μου, στην πραγματικότητα αφηγούμουν μια πολύ διαφορετική ιστορία?

Μέσα από αυτή την προσέγγιση των παραμυθιών, τι δηλαδή κρύβεται κάτω από τις απλές φαινομενικά ιστορίες και τι πληροφορίες στην ουσία λαμβάνει ο ακροατής στο άκουσμά τους, μου προέκυψαν σκέψεις. Ακόμα και σήμερα τα παιδιά μεγαλώνουν μέσα στο στενό πλαίσιο στερεοτύπων, καθορισμένων ρόλων στην κοινωνία, συγκεκριμένα πρότυπα (με λίγες εξαιρέσεις ανάλογα την οικογένεια). Οι ενοχές σε όλα τα επίπεδα, κληροδοτούνται σαν «προίκα». Ενοχές ως προς την εμφάνιση, τη συμπεριφορά, την ίδια τη λειτουργία των σημερινών παιδιών και αύριο ενηλίκων στη ζωή τους. 

Μπορεί να αισθάνεται κανείς την «κάθαρση» όταν ο κυνηγός σκοτώνει τον «κακό» λύκο στην κοκκινοσκουφίτσα, όμως κοιτάζοντας την κάθε ιστορία από άλλο πρίσμα, διαπίστωσα ότι ακόμα και με τα παραμύθια καλλιεργούμε υποσυνείδητα αυτά τα ίδια πρότυπα.

? Κι άρχισα να αναρωτιέμαι? Κι αν στο παραμύθι της ωραίας κοιμωμένης ήταν ο πρίγκιπας εκείνος που έπεφτε σε βαθύ ύπνο και όχι η βασιλοπούλα; Κι αν εκθρονιζόταν η τρελή βασίλισσα στην «Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων» και στο θρόνο ανέβαινε το πιο ασήμαντο όλων, το πιόνι; Θα μαγευόταν από την ξαφνική δύναμη και θα διέταζε κι εκείνο με τη σειρά του να πάρουν το κεφάλι σε όποιον του φέρνει αντίρρηση; Αυτές οι σκέψεις πήραν μορφή και γέννησαν μια σειρά 19 έργων? Ψάχνοντας μέσα μου, το ερώτημα «κι έζησαν αυτοί? καλά;» ακόμα υπάρχει. Γιατί τελικά το «καλά» για τον κάθε ένα από εμάς έχει διαφορετική σημασία. Μπορεί τα παραμύθια να έχουν πάντα αίσιο τέλος, η ζωή όμως έξω από αυτά, δεν παύει είναι μια γεμάτη εκπλήξεις?