Η Σχολική Διαμεσολάβηση ως μέσο για την καταπολέμηση του σχολικού (κυβερνο)εκφοβισμού

Κατά καιρούς έρχονται στην επιφάνεια -με τραγικό δυστυχώς τρόπο- περιστατικά σχολικού εκφοβισμού. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί αυτό του 15 χρόνου από την Αργυρούπολη, ο οποίος επέλεξε να βάλει τέλος στη ζωή του μη αντέχοντας την απομόνωση, την απόρριψη και τον εκφοβισμό που βίωνε από συνομηλίκους του.

Το τραγικό τέλος του Άλεξ Μεσχισβίλι στη Βέροια το 2006, ενός μικρού αλλοδαπού ο οποίος διέπρεπε ως μαθητής στο σχολείο και για τον λόγο αυτό στοχοποιήθηκε και τελικά δολοφονήθηκε από πέντε συνομηλίκους του, σηματοδότησε την αρχή των συζητήσεων για τον σχολικό εκφοβισμό στη χώρα μας.  Ένα ακόμη τραγικό περιστατικό που συγκλόνισε την ελληνική κοινωνία είναι η περίπτωση του Βαγγέλη Γιακουμάκη, φοιτητή της Γαλακτοκομικής Σχολής Ιωαννίνων, ο οποίος το 2015 προέβη στο απονενοημένο διάβημα υπό την αβάσταχτη ψυχολογική πίεση και τους συχνούς τραμπουκισμούς που βίωνε από τους συμφοιτητές του.

Περιστατικά όπως τα παραπάνω, αλλά και δεκάδες ακόμα που λαμβάνουν χώρα καθημερινά και δε βλέπουν το φως της δημοσιότητας, έρχονται και παρέρχονται, σαν πυροτεχνήματα, συγκλονίζουν για λίγο την κοινωνία, δημιουργούν προσωρινές αντιδράσεις και χάνονται ξανά μετά από λίγο καιρό στο σκοτάδι. 

Ο σχολικός εκφοβισμός είναι μια παλιά, γνώριμη μορφή επιθετικότητας, η οποία όμως τα τελευταία χρόνια γίνεται όλο και εντονότερη. Σε αυτό συμβάλλει αφενός η οικονομική και κοινωνική κρίση που μαστίζει τη χώρα μας, η οποία δημιουργεί μεγάλες κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες και αφετέρου οι αλλαγές που επέφερε στη σύνθεση της κοινωνίας η νέα «μίξη» που προέκυψε από το συνεχώς αυξανόμενο ρεύμα προσφύγων, που προέρχεται κυρίως από χώρες της Ανατολής με διαφορετική- σε σχέση με τη δίκη μας-  κουλτούρα.

Ένας ακόμη λόγος που επιτείνει το πρόβλημα στην εποχή μας είναι οι συνεχείς μεταθέσεις των εκπαιδευτικών. Οι συχνές μετακινήσεις τους δεν επιτρέπουν την ανάπτυξη του παραδοσιακού δεσμού δασκάλου - μαθητή, όπως τον γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Έτσι, έχει εκλείψει σε μεγάλο βαθμό η οικειότητα, η εμπιστοσύνη και η ουσιαστική σχέση διδάσκοντα - μαθητή.   

Οι λόγοι όξυνσης του φαινομένου τα τελευταία χρόνια όμως δεν εξαντλούνται εδώ. Η αλματώδης πρόοδος που σημειώνεται στον τομέα των Τεχνολογιών της Πληροφορικής και των Επικοινωνιών δημιούργησε νέα κοινωνικά δεδομένα και καινοφανείς συμπεριφορές. Ο σχολικός εκφοβισμός είναι βέβαια, όπως προαναφέρθηκε, ένα παλιό, γνωστό πρόβλημα, που βρήκε όμως πρόσφορο έδαφος και εκτυλίσσεται πια σε ένα νέο περιβάλλον, το οποίο εκφεύγει των ορίων του σχολικού προαυλίου τόσο σε τόπο, όσο και σε χρόνο. Βασική ιδιότητα του Διαδικτύου αποτελεί ο εκμηδενισμός του χρόνου και της απόστασης.

Έτσι, συμπεριφορές (κυβερνο)εκφοβισμού μπορούν να λαμβάνουν χώρα οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας ή και της νύχτας στο Διαδίκτυο, έξω από την προστατευτική ομπρέλα των γονέων και των εκπαιδευτικών.

Το πρόβλημα επιτείνεται από την ανεξέλεγκτη πρόσβαση των παιδιών σε ιστοσελίδες και υλικό που προάγει την βία όπως βίαια βιντεοπαιχνίδια, βίαιες σειρές και ταινίες κ.ά. Σημαντικός παράγοντας όξυνσης του φαινομένου αποτελεί και η αδυναμία μεγάλης μερίδας γονέων να ελέγξουν τη διαδικτυακή συμπεριφορά των παιδιών τους λόγω της μη εξοικείωσης τους με το Διαδίκτυο. Το φαινόμενο του Κυβερνοεκφοβισμού στην Ελλάδα είναι σχετικά νέο και τα επιστημονικά δεδομένα είναι πτωχά κυρίως λόγω της έλλειψης αξιόπιστων επιστημονικών ερευνών.

Είναι κοινός τόπος πως έχει φτάσει το πλήρωμα του χρόνου για μια οργανωμένη, στοχευμένη προσπάθεια εξάλειψης και συνολικής, εκ βάθρων αντιμετώπισης του φαινομένου, προτού αυτό λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Ένα χρήσιμο όπλο στη φαρέτρα ενάντια στη μάχη κατά του σχολικού εκφοβισμού αποτελεί, μεταξύ των άλλων, η ανερχόμενη και ήδη δοκιμασμένη επιτυχώς σε ευρωπαϊκά αλλά και σε ορισμένα ελληνικά σχολεία, Σχολική Διαμεσολάβηση. 

Γενικότερα, η Διαμεσολάβηση είναι μια διαδικασία ειρηνικής επίλυσης των διαφορών, η οποία διεξάγεται μεταξύ των διαφωνούντων μερών κι ενός ουδέτερου τρίτου, του Διαμεσολαβητή. Ο θεσμός της Διαμεσολάβησης επίσημα συναντάται από το 1976 και μετά στις Η.Π.Α., με εισηγητή του τον καθηγητή Φράνκ Σάντερ (Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ) ως λύση για την αποσυμφόρηση του αμερικανικού δικαστικού συστήματος. Μέσα από τη διαδικασία της Διαμεσολάβησης προωθείται ο διάλογος, ενθαρρύνεται η συζήτηση μεταξύ των δύο αντικρουόμενων μερών και έτσι εξυπηρετείται η ειρηνική επίλυση των διαφορών και η ομαλή συνύπαρξη των ατόμων στην κοινωνία, στην εργασία, στο σχολείο κ.α. 

Ταυτόχρονα, η Διαμεσολάβηση αποτελεί θεσμό της λεγόμενης επανορθωτικής/αποκαταστατικής δικαιοσύνης που προπάντων θέτει το θύμα στο επίκεντρο, καθώς δεν ενδιαφέρεται αποκλειστικά για την τιμωρία του δράστη, αλλά προσανατολίζεται περισσότερο στην αποκατάσταση του θύματος και στην επανόρθωση της ζημίας (κυρίως της ψυχολογικής), την οποία αυτό υπέστη από την προηγούμενη συμπεριφορά του δράστη.

Η αποστολή της Διαμεσολάβησης, ως εργαλείο της αποκαταστατικής δικαιοσύνης, δεν εξικνείται όμως μόνο στη διευθέτηση της συμπεριφοράς του θύτη και στην αποκατάσταση της βλάβης του θύματος, αλλά εκτείνεται παραπέρα και στοχεύει επιπλέον στην επανόρθωση των σχέσεων και την αποκατάσταση της επικοινωνίας μεταξύ των δύο μερών. Πιο συγκεκριμένα, η Σχολική Διαμεσολάβηση ή Διαμεσολάβηση μεταξύ ομοτίμων είναι μια διαδικασία μέσα από την οποία οι συγκρούσεις μεταξύ των μαθητών που ανακύπτουν στα πλαίσια του σχολικού περιβάλλοντος επιλύονται με τη συνδρομή  ενός επιμορφωμένου για τον σκοπό αυτό μαθητή, τρίτου ως προς τη διαφορά, του μαθητή - διαμεσολαβητή. Ξεκίνησε από την Αμερική και τον Καναδά την δεκαετία του 1980  βασισμένη στη θεωρία της επανορθωτικής δικαιοσύνης και γνώρισε μεγάλη άνθηση τη δεκαετία του 1990.

Η πρώτη μεγάλη συλλογική προσπάθεια έγινε στις ΗΠΑ το 1984 με την ίδρυση του Εθνικού Συλλόγου για τη Διαμεσολάβηση στην Εκπαίδευση (National Association for Mediation in Education). Οι δεξιότητες του Διαμεσολαβητή και οι τεχνικές διαμεσολάβησης που αυτός χρησιμοποιεί προκειμένου να επιλύσει τη διαφορά, εφαρμόζονται σε γενικές γραμμές αυτούσιες και στη Σχολική Διαμεσολάβηση, λαμβάνοντας όμως πάντα υπόψη και την ηλικία των μερών.

Επιπλέον, στη Σχολική Διαμεσολάβηση ισχύουν οι ίδιες θεμελιώδεις αρχές που διέπουν τη διαμεσολάβηση γενικότερα, όπως είναι: η αρχή της εμπιστευτικότητας, αρχή της ουδετερότητας, η αρχή της εθελοντικής συμμετοχής, αρχή της ευελιξίας, αρχή της μη τυπικότητας της διαδικασίας κ.α. Η διαδικασία συνοπτικά έχει ως εξής: Συνηθέστερα το μέρος που έχει το πρόβλημα απευθύνεται σε κάποιον από τους ειδικά επιμορφωμένους διαμεσολαβητές-συμμαθητές της επιλογής του, με βασική όμως προϋπόθεση ότι ο τελευταίος είναι κοινά αποδεκτός και από τα δύο μέρη. Ο διαμεσολαβητής αφού προσκαλέσει το άλλο μέρος να συμμετάσχει στη διαδικασία της διαμεσολάβησης, προγραμματίζει την ώρα και το μέρος της συνάντησης. 

Κατά την ημέρα της διαμεσολάβησης, ο διαμεσολαβητής αφού καταστήσει σαφείς στα δύο μέρη τις βασικές αρχές της διαμεσολάβησης (την αρχή της εμπιστευτικότητας, την ουδετερότητα του διαμεσολαβητή κτλ) και γνωστοποιήσει τα βήματα της διαδικασίας που θα ακολουθήσουν, προχωρά στην έναρξη της διαμεσολάβησης. 

Κατά κανόνα –που δεν είναι όμως δεσμευτικός- η διαμεσολάβηση ξεκινά με μια κοινή συνεδρία όπου κατά τη σύντομη διάρκειά της εκτίθεται συνοπτικά η διαφορά προκειμένου ο διαμεσολαβητής να λάβει γνώση αυτής. Στη συνέχεια, ακολουθούν ιδιωτικές κατ’ ιδίαν, ίσης διάρκειας -για λόγους ισότητας- συναντήσεις του διαμεσολαβητή με το κάθε μέρος, όπου κατά το στάδιο αυτό τα μέρη εκθέτουν αναλυτικά τη δική τους οπτική και προτείνουν ενδεχόμενες λύσεις, οι οποίες είναι αποδεκτές από αυτά.

Η αρχή της εμπιστευτικότητας και το απόρρητο που δεσμεύει τον διαμεσολαβητή εγγυάται στα μέρη ότι όλα όσα διαμείβονται κατά τη διάρκεια της διαδικασίας θα παραμείνουν εμπιστευτικά τόσο προς τους τρίτους ως προς τη διαδικασία (συμπεριλαμβανομένων των καθηγητών, του διευθυντή, των γονέων, των συμμαθητών κ.α.), όσο και προς το άλλο μέρος. Έτσι, μέσα από τις ιδιωτικές συνεδρίες ο μαθητής-διαμεσολαβητής θα έχει την ευκαιρία να «καταδυθεί» στα βαθύτερα συναισθήματα των μερών, να εντοπίσει τις γενεσιουργούς αιτίες της διαφοράς και να συζητήσει ελεύθερα με κάθε μέρος ενδεχόμενες, αποδεκτές από αυτά  λύσεις. Ακολουθεί η διεξαγωγή μιας ακόμα κοινής συνεδρίας, παρουσία και των δύο μερών, όπου έχοντας ο διαμεσολαβητής πλέον στα χέρια του τις προτάσεις και τις προτεινόμενες λύσεις  των ίδιων των μερών, θα προσπαθήσει να τους οδηγήσει στην επίτευξη μιας κοινά αποδεκτής συμφωνίας.

Εφόσον αυτή επιτευχθεί, τα δύο μέρη θα δεσμευτούν ότι θα καταβάλλουν κάθε προσπάθεια για την εφαρμογή της και η συμφωνία αυτή -για λόγους τυπικούς και συμβολικούς- θα αποτυπωθεί εγγράφως και θα υπογραφεί από τα δύο μέρη και τον διαμεσολαβητή.

Επιγραμματικά, μερικά από τα οφέλη της σχολικής διαμεσολάβησης είναι ενδεικτικά τα ακόλουθα:

• Μειώνονται τα περιστατικά βίαιης και αντικοινωνικής συμπεριφοράς στα σχολεία.
• Βελτιώνεται το επίπεδο και η ποιότητα ζωής στο σχολικό περιβάλλον.
• Μειώνονται οι πειθαρχικές ποινές (αποβολές), οι οποίες αντιμετωπίζουν μόνο προσωρινά το πρόβλημα, δεν εξυπηρετούν αποτελεσματικά τη διαπαιδαγώγηση του παιδιού, δεν έχουν κανένα επανορθωτικό αποτέλεσμα, αλλά αντίθετα επιτείνουν το πρόβλημα της βίας πυροδοτώντας μια νέα αλυσίδα αντιδράσεων και εκδικητικών συμπεριφορών.
• Προλαμβάνονται μελλοντικές αντικοινωνικές ή και παραβατικές συμπεριφορές. Είναι ευρέως γνωστό ότι η ροπή ορισμένων μαθητών προς παραβατικές συμπεριφορές, αν δεν αντιμετωπιστεί σε νεαρή ηλικία, μπορεί να οδηγήσει μελλοντικά σε μεγαλύτερης απαξίας, εγκληματικές συμπεριφορές.
• Τα πειθαρχικά παραπτώματα των μαθητών και η εν γένει παραβατική συμπεριφορά τους συχνά απασχολούν περισσότερο τους εκπαιδευτικούς από την ίδια τη διδακτική διαδικασία αποσπώντας τους από τον εκπαιδευτικό τους ρόλο. Έτσι, η αντιμετώπιση των εντάσεων και των συγκρούσεων από τους ίδιους τους μαθητές απαλλάσσει τους εκπαιδευτικούς από τον «αστυνομικό» τους ρόλο και τους επιτρέπει να αφοσιωθούν απερίσπαστα στον εκπαιδευτικό.
• Δημιουργείται κλίμα συνεργασίας ανάμεσα στα παιδιά, εντείνεται η κοινωνικοποίηση τους και ενισχύεται το αίσθημα δικαίου των μαθητών.
• Προωθείται η δικαιοσύνη, η αλληλοβοήθεια, η εμπιστοσύνη, η ανεκτικότητα, ο σεβασμός, η αποδοχή της διαφορετικότητας.
• Καταδικάζεται η οποιαδήποτε μορφής βίας.
• Προωθείται ο διάλογος και η διαπραγμάτευση.
Ανοίγεται ο δρόμος για την αντιμετώπιση μελλοντικών προβλημάτων που θα
αντιμετωπίσουν πια ως ενήλικες.
• Καλλιεργείται κουλτούρα ειρηνικής επίλυσης διαφορών.
• Εμπεδώνεται η ενσυναίσθηση.
• Ενισχύεται η κριτική ικανότητα των μαθητών.
• Τονώνεται η αυτοπεποίθηση και η αυτοεκτίμησή τους
 Στο σημείο αυτό όμως, πρέπει να τονιστεί το γεγονός ότι η Σχολική Διαμεσολάβηση δεν είναι πανάκεια και ότι δεν είναι δυνατό να επιλυθούν όλες οι διαφορές με αυτή. Ενδείκνυται μόνο για την αντιμετώπιση ήπιων διαφορών που ανακύπτουν στη σχολική καθημερινότητα και όχι έντονων συγκρούσεων που «φλερτάρουν» με τα όρια της εγκληματικής συμπεριφοράς  και σε καμία περίπτωση δεν αποσκοπεί στην αντικατάσταση του σχολικού κανονισμού και την υποκατάσταση της πειθαρχικής αρμοδιότητας των διδασκόντων και του διευθυντή. 

Στις Η.Π.Α. ο θεσμός της Σχολικής Διαμεσολάβησης έχει από καιρό εδραιωθεί, ενώ στην Ευρώπη γνωρίζει μεγάλη άνθιση (π.χ. στη Σουηδία το πρόγραμμα έχει ήδη εφαρμοστεί σε περισσότερα από 3.500 σχολεία) και ήδη αποτελεί αντικείμενο επιστημονικών μελετών. 

Αλλά και στην Ελλάδα ο θεσμός της Σχολικής Διαμεσολάβησης δεν είναι άγνωστος. Ορισμένα παραδείγματα σχολείων στα οποία ήδη εισήχθη η διαδικασία της Σχολικής Διαμεσολάβησης είναι το 2o Γυµνάσιο Ασπροπύργου Αττικής, το 5ο Γυµνάσιο Σταυρούπολης, το 3ο Γυµνάσιο Νεάπολης Θεσσαλονίκης, το 2ο Γυµνάσιο Άνω Λιοσίων Αττικής, το ΓΕΛ Πεύκων Θεσσαλονίκης, το ΕΠΑΛ Συκεών, το Πρότυπο Πειραµατικό Λύκειο Βαρβακείου, το Πειραµατικό Γυµνάσιο Ιωνιδείου Σχολής Πειραιά, η Γερµανική Σχολή Θεσσαλονίκης, το Γυµνάσιο Νέας Αλικαρνασσού Ηρακλείου Κρήτης, το 2ο ΕΠΑΛ Αγρινίου, το 5ο Βαλάνειο Δημοτικό Σχολείο Ιωαννίνων, το 3ο ΓΕΛ Τρικάλων, 2ο ΓΕΛ Φλώρινας κ.α.

Σε δηλώσεις της, που δημοσιεύονται σε άρθρο της εφημερίδας «Η Καθημερινή», η διευθύντρια του 2ου Γυμνασίου Ασπροπύργου αναφέρει ότι «μειώθηκαν οι τιμωρίες, παρατηρείται λιγότερη βία, αυξήθηκε η υπευθυνότητα των παιδιών, βελτιώθηκαν η επικοινωνία και η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων.» 

Σε γενικές γραμμές, ο θεσμός της Σχολικής Διαμεσολάβησης, όπου εφαρμόστηκε, φάνηκε να έχει θετικά αποτελέσματα τόσο για τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, όσο και για το γενικότερο σχολικό κλίμα. Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να ενθαρρύνεται η υιοθέτησή του από ολοένα και περισσότερα σχολεία κάθε βαθμίδας.