Βόρεια των χωριών Σέλερο, Λευκόπετρας και Κιμμερίων ζωντανεύει η καρδιά του Θρακικού Μεγαλιθισμού (μέρος Γ' τελευταίο)

Η  λιθολατρεία στις λογοτεχνικές πηγές και την αρχαία εικονογραφία
Βαιτυλολατρεία ή λιθολατρεία, απεικονίζεται συχνά σε σφραγιστικά δαχτυλίδια στο Αιγαίο της Εποχής του Χαλκού, κατά την οποία ανδρικές και γυναικείες μορφές φαίνεται να γονατίζουν, να ακουμπούν και να στηρίζουν τα χέρια και το σώμα τους σε ένα ωοειδές ή στρογγυλό αντικείμενο, που έχει ερμηνευτεί ως ιερός λίθος ή βαίτυλος με στόχο την εμφάνιση της θεότητας. Στον Όμηρο (Ιλ. 18, 504), βρίσκουμε την ιερότητα στον ιερό κύκλο των γυαλισμένων λίθων, επίσης στήλες-ορθόλιθοι εντοπίζονται και σε άλλους στίχους της Ιλιάδας (Ομ. Iλ, 17, 434-435 και 370-372). Ο Λυκόφρων, στο μυστηριώδες ποίημά του «Αλεξάνδρα», που τραγουδούσε για τον οικιστή Διομήδη, συνδέει τις στήλες της Απουλίας με τα κατορθώματα του Διομήδη, στην ηρωική εποχή, (Λυκοφ.Αλεξ., 625-627).

Στη Βίβλο, (Γένεση,  κεφ. ΚΗ/28, 10-22), βρίσκουμε στο όνειρο του Ιακώβου την πρώτη περιγραφική αναφορά όχι μόνο της ιερότητας του λίθου και της κλίμακας, ως συνδέσμου επικοινωνίας με τη θεότητα, αλλά και του συμβολισμού του ιερού τόπου, που συνδέεται με την ιεροφάνεια και τον οίκο του Θεού, που συμβολίζεται από το λίθο. Πρόκειται για μια εκχριστιανισμένη εκδοχή λιθολατρείας που δηλώνει το παγανιστικό υπόστρωμα της χριστιανικής θρησκείας. Τελετές με βαίτυλους εικονίζονται σε έξι σφραγιστικά δαχτυλίδια, τρία εκ των οποίων προέρχονται από τη μινωική Κρήτη, ένα από τις Μυκήνες και δύο άγνωστης προέλευσης, που εκτίθεται στο Μουσείο του Βερολίνου και στο Μουσείο Ασμόλιαν (Στεφανάκος 2016:78-85).

Στη σφενδόνη του δακτυλιδιού από το Σελλόπουλο απεικονίζεται σκηνή με γονατιστό  ημίγυμνο άνδρα που αποδίδεται με λεπτό και καλοφιλοτεχνημένο σώμα που έρχεται σε αντίθεση με το σχετικά σχηματικό κεφάλι. Φαίνεται να ακουμπά με το δεξί χέρι του ένα μεγάλο λίθο ή βαίτυλο, ενώ η κίνηση του πάνω κορμού και του κεφαλιού του στρέφονται απότομα στην αντίθετη κατεύθυνση σε σχέση με το υπόλοιπο σώμα, με το αριστερό χέρι τεντωμένο προς την ίδια κατεύθυνση. Οι κινήσεις αυτές προσδίδουν μια έντονη δραματικότητα στην σκηνή. Ο γονατιστός άνδρας κοιτάζει αριστερά και κάνει μια κίνηση καλέσματος ή χαιρετισμού σε ένα μεγάλο αδιευκρίνιστου είδους πτηνό, που εφορμά προς αυτόν. Στο ράμφος του φέρει πιθανόν μια χρυσαλίδα. Η δράση λαμβάνει χώρα σε ένα εξωτερικό χώρο, με ένα δέντρο στα δεξιά της μορφής που φυτρώνει σε ένα βραχώδες τοπίο. Πρόκειται πιθανόν για μια βιωματική εμπειρία ή ένα είδος οράματος της μορφής, που ενδέχεται να είναι ο ίδιος ο νεκρός. Θεωρείται ότι απεικονίζει σκηνή βαιτυλολατρείας-λιθολατρείας και δενδρολατρείας. Η σφενδόνη του δαχτυλιδιού που βρίσκεται στο Μουσείο Asmolean  και προέρχεται από  τα Χανιά Κυδωνίας, εικονίζει  παράσταση λιθολατρείας από γονατιστή γυναίκα λατρευτή που ακουμπά με το αριστερό της χέρι επί του λίθου, ενώ παρακολουθείται από δεύτερη γυναίκα σε όρθια  στάση, με αιωρούμενη  Επιφάνεια θεότητας μεταξύ των δύο μορφών.

O Βρετανός ακαδημαϊκός και αρχαιολόγος Peter Warren, ασχολήθηκε κυρίως με το θέμα των «βαίτυλων» στο μινωικό τελετουργικό,  ο οποίος μελέτησε σχετικές απεικονίσεις σε σφραγίδες, σφραγίσματα και σφραγιστικά δαχτυλίδια. Ο ίδιος υποστήριξε πως όσοι συμμετέχουν σε τέτοιες δράσεις πρέπει να θεωρηθούν λατρευτές, που μέσω της επαφής τους με τον λίθο και αφού έχουν περιέλθει σε κατάσταση έκστασης, προσπαθούν να επικοινωνήσουν με τη θεότητα, για την οποία πιθανότατα πίστευαν ότι κατοικεί στο λίθο. Ο βαίτυλος ή ο λίθος αποτελεί  κατά τον Warren ανεικονική αναπαράσταση της θεότητας, ενώ τα πτηνά, οι χρυσαλίδες και οι πεταλούδες, που απεικονίζονται στις συνθέσεις  είναι στοιχεία της εμφάνισης της θεότητας.  Κατά την άποψη της Μαρινάτου οι εν λόγω λίθοι λειτουργούσαν ως ένδειξη της ιερότητας του χώρου, στον οποίο οι λάτρεις μπορούσαν να βιώσουν την Επιφάνεια-Θεοφάνεια της θεότητας. H  τολμηρή της υπόθεση, ήταν ότι οι βαίτυλοι δεν δήλωναν μόνο ιερές  τοποθεσίες, καθώς οι λατρευτές όχι μόνο τους ακουμπούσαν αλλά κοιμόντουσαν πάνω σε αυτούς, όπου κατά τη διάρκεια του ύπνου, εμφανιζόταν σε αυτούς η θεότητα, όπως στη διαδικασία της εγκοίμησης σε μαντεία της αρχαιότητας.

Στις υπόστυλες κρύπτες στην Κρήτη, οι πεσσοί των σκοτεινών υπόγειων δωματίων προσομοίαζαν με ένα είδος τοτέμ στην Κρήτη της Εποχής του Χαλκού, καθώς ο σεβασμός προς αυτούς συνάδει σε έναν τόπο που πλήττεται συχνά από σεισμούς. Η παρουσία τους σε κρύπτες και δωμάτια με πεσσό, υπαινίσσεται τη λειτουργία των συγκεκριμένων χώρων ως «κτηριακών» ιερών, όπου, πιθανόν, διεξάγονταν τελετές για την προστασία του οικοδομήματος από τη δυσμένεια των «χθόνιων» δυνάμεων, που μπορούσαν να αποβούν μοιραίες για τη «ζωή» του οικοδομήματος. Ο πεσσός, ενδεχομένως, αποτελούσε το σημειολογικό επίκεντρο αυτών των τελετουργικών πρακτικών, που φαίνεται πως απηχούν συγκεκριμένες μεταφυσικές αντιλήψεις λιθολατρείας.

Επίλογος
Η παρουσία λίθινων όγκων γύρω από ιερά και ιδιαίτερα οι απεικονίσεις μινωιτών να τους εναγκαλίζουν με λατρευτική διάθεση, παραπέμπει σε λιθολατρεία-βαιτυλολατρεία. Προφανώς τις ίδιες δοξασίες και την ίδια λατρευτική πρακτική προς τους εντοπιζόμενους ορθόλιθους των περιοχών της ελληνικής Θράκης, απέδιδαν και οι Θράκες κάτοικοι των παραλίων και της ενδοχώρας, καθώς είναι εμφανείς οι κοιλότητες προσφορών και οι βωμοί ως συμφραζόμενα των μεγαλιθικών μνημείων. 

Η εννοιολόγηση του θεϊκού κόσμου στην πραγματικότητα προβλέπει ότι οι θεοί μπορούν να ζήσουν τη ζωή τους και να εκδηλώσουν τη δική τους παρουσία ταυτόχρονα σε πολλά σημεία..Τη στιγμή που το ανθρώπινο ξεχωρίζει από το κοσμικό και η συνείδηση αντιλαμβάνεται τα όριά της, θεμελιώνονται οι δύο εκείνοι χώροι ανάμεσα στους οποίους  διαδραματίζεται η ανθρώπινη ιστορία: η φύση και ο πολιτισμός. Το απλούστερο πρότυπο του υπαρξιακού χώρου του ανθρώπου, είναι  ένα οριζόντιο επίπεδο το οποίο διαπερνά ένας κάθετος άξονας. Πάνω στο επίπεδο, ο αρχαίος Θρακιώτης επιλέγει και δημιουργεί κέντρα εγκατάστασης κοντά σε πηγές, μονοπάτια, οριοθετημένους χώρους, οχυρωματικούς περιβόλους, κατοικίες, λατρευτικά ή ταφικά μεγαλιθικά μνημεία, που συγκροτούν το χώρο του καθημερινού του κόσμου. 

Η συμβολική έκφραση, είναι ο κοινωνικός παρανομαστής όλων των εκδηλώσεων του Θρακιώτη, που εντάσσονται στη μυθολογία του και στο πλαίσιο του Μεγαλιθικού πολιτισμού του. 
 

ΜΕΡΟΣ Α

ΜΕΡΟΣ Γ

Βιβλιογραφία
Ξενόγλωσση
Eliade 1981: M. Eliade, Traité d'histoire des religions, Paris, 1964, gr. trans. E. Tσούτη, Πραγματεία πάνω στην Ιστορία των Θρησκειών, ed. Χατζηνικολή, Αthens, 1981
Fergusson 1872: J. Fergusson,  Rude Stone Monumennts in all Countries,  Their Age and Uses, London, 1872
Fol - Marazov 1985:  Α. Fol - I.Marazov, Thrace and the Thracians, 1977, I Traci, Italian transl. by A. Asioli, I Traci, F. lli Melita, Roma, 1985
Fol  2007: V.Fol, Rock Topoi of Faith in the Eastern Mediterranean and Asia Minor During the Antiquity in, St.Th. 10, 2007, 347-377
Francovich 1990: G. Francovich, Santuari e Tombe Rupestri dell’Antica Frigia, L’Erma, Roma, 1990
Hägg  1986: Hägg, R., Die göttliche Epiphanie im minoischen Ritual,  Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts 101, 41-62.
Jacobsen 1976: Jacobsen, T., The Treasures of Darkness. A History of  Mesopotamian Religion, London, Yale University Press.
Icomos 2004, Natchitoches Declaration on Heritage Landscapes, adopted at US/ICOMOS 7th International Symposium at Natchitoches, www.nps.gov/mabi/  csi/pdf/Natchitoches-Declaration-on-Heritage-Landscapes-3-04.pdf 
Icomos 2009, World Heritage Cultural Landscapes, UNESCO-ICOMOS Documentation Centre.  
Kroh 1996: P. Kroh, Lexikon der Antiken Autoren, Alfred Kröner Verlag in Stuttgart, Germany 1972, ελληνική μτφρ. Δ. Λυπουρλής-Λ. Τρομάρας, Λεξικό Αρχαίων Συγγραφέων, Ελλήνων και Λατίνων, University Studio Press, Θεσσαλονίκη.
Kyriakidis 2005: E. Kyriakidis, Unidentified Floating Objects on Minoan Seals, 
American Journal of Archaeology 109 (2005) 137–54 137
Marinatos 1990: Marinatos N., The tree, the stone and the pithos: Glimpses into a Minoan ritual. Στο Laffineur R., (ed.) Aegaeum 6: Annales d’ archeologie de la Grece antique, Liege: Universite de Liege, Histoire de l’ art et archaeologie de la Grece antique, 76-92.
Marinatos 2004: Marinatos, N. ,The Character of Minoan epiphanies, Illinois Classical Studies 29, 25-42.
Marinatos 2009: Marinatos, N., The role of the queen in Minoan prophecy rituals. Στο Nissinen, M. and Carter, C., (eds) Images and Prophecy in the Ancient Eastern Mediterranean., Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 86-94.
Marinatos 2010: Marinatos, N., Minoan Kingship and the Solar Goddess: A Near Eastern koine, Urbana: University of Illinois Press.
Mercadante 2016: F. Mercadante, Il geoarcheosito protostorico rupestre di Ficuzza (Rocca Busambra Palermo) nel paesaggio cultyrale Mediterraneo, Atti del Convegno Nazionale di Turismo Geologico-Nicolosi (CT) 23-24 Settembre 2016.
Oberhummer 1921: Oberhummer E., s.v. “Kikones” (Κίκονες), RE, XI,1, 1921, 381-382.
Popham 1974: Popham, M.R., Sellopoulo Tombs 3 and 4 Two Late Minoan graves near Knossos, The Annual of British Schools at Athens 69, 195-257.
Tsonev and Kolev 2012:  L. V. Tsonev and D. Z. Kolev, Bulgarian  Megaliths-Present State and Future  Reserch  Direction, Mediterranean Arhaeology and Archaeometry, Vol. 12, No 2, 15-19
Tsonev et al.  2012: L.Tsonev, D. Kolev, Y. Dinchev, Thracian  Megaliths : Typology, Construction, State, D.Spasova (ed.) Proceedings of the First International Symposium Ancient Cultures in South-East Europe and the Eastern Mediterranean, megalithic Monuments and Cult Practices,  Blagoevgrad 11-14 October 2012, 182-193
Tully and  Crooks 2015: C.Tully and  S.Crooks, Dropping Ecstasy? Minoan Cult and the Tropes of Shamanism Time & Mind, 2015,  Vol. 8, No. 2, 129–158.
Warren 1990:Warren, P., Of Baetyls, Opuscula Atheniensia 18, 193-206.
Wellmann 1897: Wellmann E., s.v. “Bistones” (Βίστονες), RE, III,1, 1897, 504-506 
Ελληνική  Βιβλιογραφία
Ιεροδιακόνου 2014: Ε. Ιεροδιακόνου, ΖΕΝ, Η ζωντανή σιωπή, εκδ. οσελότος, Αθήνα
Πάγκαλου 2018: X.I. Παγκάλου, Η θεώρηση του τοπίου μέσα από την σχέση φύση-πολιτισμός στην Κρήτη, από την μεταπολίτευση μέχρι σήμερα, Ορισμοί – Ερμηνείες – Παρερμηνείες – Προσανατολισμοί, Διδακτορική Διατριβή Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης.
Παπαδάκη 2018: Παπαδάκη Χ., Δωμάτια με πεσσό και αποθέσεις θεμελίωσης, ΘΕΜΑΤΑ  ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ  2(1), 88 – 101.
Στεργιούλης et al. 2012:  Ε. Στεργιούλη, Αχ. Τσιρούκης, Ευαγ. Στεργιούλη και Α. Σκόνδρα, Το πολιτιστικό τοπίο, σημαντικό μέσο Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, 4ο  Πανελλήνιο Συνέδριο «Λαϊκός Πολιτισμός και Εκπαίδευση» Οκτώβριος 2012, Καρδίτσα, 1-9.
Στεφανάκος  2016: Στεφανάκος Κ., Τελετουργικές Παραστάσεις σε Αιγαιακά Σφραγιστικά Δαχτυλίδια της Εποχής του Χαλκού, Ρέθυμνο: διατριβή ΠΜΣ, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας  Παν/μίου  Κρήτης.