Η ιστορία των 864 Εβραίων που εκτοπίστηκαν από την Κομοτηνή

O Ζοζέφ Λεβή, ήταν Ελληνοεβραίος φαρμακοποιός της Κομοτηνής. Ο Ζοζέφ, η γυναίκα του Φορτουνέ (νοικοκυρά) και τα παιδιά τους Αρμάνδο (μαθητής Γυμνασίου) και Μαίρη (νήπιο) συνελήφθησαν κυριολεκτικά στον ύπνο τους στις  4 το πρωί της 4ης Μαρτίου 1943 στο σπίτι τους στην παλιά οδό Ξάνθης-Κομοτηνής, εκτοπίστηκαν και εξοντώθηκαν στην  Τρεμπλίνκα της Πολωνίας στο τέλος του ίδιου μήνα του 1943. 

Αυτή είναι η ιστορία της οικογένειας Λεβή και οι φωτογραφίες τους  με το κίτρινο άστρο είναι μοναδικό ντοκουμέντο της τύχης των 864 Εβραίων, που εκτοπίστηκαν από την Κομοτηνή. 

Ο Βασίλης Ριτζαλέος μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης είναι ο άνθρωπος πίσω από την προσπάθεια ανάδειξης μίας πτυχής της τοπικής μας ιστορίας που αφορά τους Εβραίους. Για το σκοπό αυτό διοργανώνει, την προσεχή Παρασκευή 2 Δεκεμβρίου στο κεντρικό αμφιθέατρο της Παλιάς Νομικής Κομοτηνής, ημερίδα με θέμα «το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, 1941-1944», ημερίδα που τελεί  υπό την αιγίδα του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας. Προς 20ετίας ξεκίνησε την έρευνά του ο Βασίλης Ριτζαλέος αρχικά με την περίπτωση της εβραϊκής κοινότητας στην Δράμα. Τα επόμενα χρόνια συνέχισε με την ιστορία των εβραϊκών κοινοτήτων σε όλη την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη και εστίασε αρχικά στην περίοδο πριν τον β’ παγκόσμιο πόλεμο. Επιχείρησε να κατανοήσει την ταυτότητα των εβραϊκών κοινοτήτων, να γνωρίσει καλύτερα την διαδρομή τους και στη συνέχεια πέρασε σε αυτό που ήταν περισσότερο γνωστό, το ολοκαύτωμα. 
Η ημερίδα στην Κομοτηνή είναι η πρώτη ακαδημαϊκή συνάντηση που γίνεται στην Ελλάδα με αυτό το συγκεκριμένο θέμα και μας έδωσε την ευκαιρία για μία συζήτηση ουσίας με τον κ. Ριτζαλέο, σχετικά με την ιστορία των Εβραίων της Κομοτηνής και ευρύτερα της Αν. Μακεδονίας και Θράκης. 

Η ΕΞΟΝΤΩΣΗ 4.250 ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΑΝ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ
Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος «Η εβραϊκή κοινότητα στην Θεσσαλονίκη ήταν η μεγαλύτερη μέχρι τον πόλεμο. Εκεί έγινε φυσικά και το μεγαλύτερο έγκλημα, καθώς εκτοπιστήκαν και θανατώθηκαν περίπου 45.000 άνθρωποι. Περίπου ο ένας στους πέντε κατοίκους της Θεσσαλονίκης το 1943 εκτοπίστηκε στην Πολωνία και εξοντώθηκε εκεί. Εμείς θέλουμε να αναδείξουμε αυτό που έγινε στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη. Στην περιοχή που ήταν η βουλγάρικη ζώνη κατοχής, από τον Στρυμόνα μέχρι και το αεροδρόμιο της Αλεξανδρούπολης, στα αστικά κέντρα υπήρχαν εβραϊκές κοινότητες. Ενδεικτικά να αναφέρω την περίπτωση της Κομοτηνής, των Σερρών, της Δράμας, της Καβάλας όπου στον μεσοπόλεμο υπήρχαν 2.500 Εβραίοι. Συνολικά εκτοπίστηκαν και εξοντώθηκαν περίπου 4.250 Έλληνες Εβραίοι από όλη αυτή την περιοχή. Από την πόλη της Κομοτηνής εκτοπίστηκαν και εξοντώθηκαν 864 άνθρωποι, πάνω από 200 οικογένειες». 

Με το αστέρι του Δαυίβ, το γνωστό σημάδι διακρίσεως των Εβραίων, αναρτημένο πάνω τους, άρχισε η εξόντωση των Εβραίων της Αν. Μακεδονίας και Θράκης, με τον Βασίλη Ριτζαλέο να κάνει γνωστό πως «από την έναρξη της βουλγαρικής κατοχής άρχισαν να εφαρμόζονται νόμοι, διαταγές και αποφάσεις της βουλγαρικής κυβέρνησης εις βάρος των Εβραίων. Αυτές είχαν σαν στόχο πρώτα να τους εξουθενώσουν οικονομικά, μετά κοινωνικά και στην συνέχεια να στρέψουν εναντίον τους κυρίως τους Βούλγαρους έποικους που είχαν έρθει κατά χιλιάδες σε αυτή την περιοχή, έτσι ώστε να δικαιώσουν και να δικαιολογήσουν τον εκτοπισμό των Εβραίων από την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης».

Η ΑΠΟΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΚΑΠΝΕΡΓΑΤΩΝ 
Ο διωγμός των Εβραίων της Αν. Μακεδονίας και Θράκης έγινε ανήμερα της εθνικής γιορτής της Βουλγαρίας δηλαδή στις 3 Μαρτίου. Τότε, όπως λέει ο κ. Ριτζαλέος, «ξεκίνησε η επιχείρηση εκδίωξης των Εβραίων. Με αυτόν τον τρόπο ήθελαν οι ναζί και το φασιστικό καθεστώς της Βουλγαρίας στην Σόφια να δώσει ένα μήνυμα ότι έρχονται να εκδιώξουν τους εχθρούς του έθνους». Σύμφωνα με τον ίδιο το αστέρι του Δαυίβ ήταν μόνο ένα από τα μέτρα που εφαρμόστηκαν, «θα μπορούσα να σας αναφέρω πάρα πολλούς επαγγελματικούς κλάδους, από όπου διώχθηκαν οι Εβραίοι. Για παράδειγμα οι καπνεργάτες απολύθηκαν όλοι μέχρι τον Δεκέμβριου του 1941 και αυτό ήταν ένα πολύ μεγάλο πλήγμα για τους Εβραίους. Υπάρχει η εντύπωση ότι ήταν επιχειρηματική η δραστηριότητά τους, αλλά δεν ήταν ακριβώς έτσι τα πράγματα. Υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός Εβραίων που ήταν εξαρτημένοι από την καπνεργασία στις αποθήκες. Επομένως ο αποκλεισμός από αυτά τα επαγγέλματα δημιουργούσε οικονομική ασφυξία σε μια περίοδο που οι Βούλγαροι είχαν φροντίσει να εξουθενώσουν οικονομικά και τις κοινότητες και δεν μπορούσαν να βοηθήσουν τους φτωχότερους Εβραίους. Απέκλεισαν από πάρα πολλά επαγγέλματα τους Εβραίους που ήταν ελεύθεροι επαγγελματίες, έμποροι. Επέβαλαν έναν συνέταιρο Βούλγαρο, όπως έκαναν σε όλα τα καταστήματα της πόλης όπου υπήρχαν Έλληνες επαγγελματίες. Επίσης επέβαλαν ένα διακριτό σήμα μπροστά στις τζαμαρίες και στις εξώπορτες, τόσο των εβραϊκών σπιτιών όσο και των καταστημάτων, δηλωνόταν η εβραϊκή ταυτότητα του ιδιοκτήτη και του ενοικιαστή. Το αστέρι ήταν αυτό που ξεχώρισε, μπορούσε ο καθένας μέσα στην πόλη της Κομοτηνής να καταλάβει ότι ένας Εβραίος ή κάποια Εβραία που ήταν πάνω από 10 ετών κυκλοφορούσε στον δρόμο της πόλης με ένα διακριτό σήμα».

Η ΕΒΡΑΪΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗΣ
Ρίζες ισπανικές έχει η Εβραϊκή κοινότητα της Κομοτηνής, όπως τουλάχιστον αποκαλύπτει η έρευνα του Βασίλη Ριτζαλέου. Σύμφωνα με τον ερευνητή «η εβραϊκή κοινότητα της Κομοτηνής ήταν ισπανοεβραίοι, από την περίοδο που οι Εβραίοι διώχθηκαν από την Ισπανία. Οι ισπανοεβραίοι εγκαταστάθηκαν επί οθωμανικής αυτοκρατορίας, κυρίως στην Θεσσαλονίκη και σε άλλα αστικά κέντρα και στην συνέχεια μοιράστηκαν σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας. Η Κομοτηνή βρισκόταν σε ένα εμπορικό δρόμο που συνέδεε την Θεσσαλονίκη με την Κωνσταντινούπολη, οπότε δημιουργήθηκε μια κοινότητα μέσα στο βυζαντινό φρούριο και εκεί παρέμεινε ο ιστορικός πυρήνας αυτής της κοινότητας, μέχρι και τον β’ παγκόσμιο πόλεμο, αφού εκεί βρίσκονταν και ο λατρευτικός τους χώρος, η συναγωγή. Ήταν μια κοινότητα 1.000 με 1.200 ανθρώπων από το 1900 μέχρι το 1930. Με την μεγάλη οικονομική κρίση, υπήρξε μετανάστευση, έφυγαν από την Κομοτηνή και εκτός Ελλάδος αναζητώντας καλύτερη τύχη σε διάφορες χώρες. Έτσι όταν ξέσπασε ο β’ παγκόσμιος πόλεμος η κοινότητα Εβραίων στην Κομοτηνή αριθμούσε περίπου 860 με 900 άτομα». Όσον αφορά την εξόντωσή της, αυτό που ξέρουμε, λέει ο κ. Ριτζαλέος, «είναι ότι όσοι είχαν ελληνική υπηκοότητα συνελήφθησαν το βράδυ της 3ης Μαρτίου του 1943, κυριολεκτικά οι άνθρωποι πιάστηκαν στον ύπνο τους και η χαρακτηριστική έκφραση της εποχής ήταν σήκωσαν ή πήραν τους Εβραίους, δεν έλεγαν συνέλαβαν. Ήταν κάτι το οποίο δεν το περίμενε κανείς, μια αιφνιδιαστική αστυνομική και στρατιωτική επιχείρηση που έγινε στην πόλη της Κομοτηνής από τον βουλγαρικό στρατό και την αστυνομία, άλλωστε δεν υπήρχαν ελληνικές αρχές τότε. Αποκλείστηκε η πόλη και οι γειτονιές που είχαν Εβραίους. Αυτή η μεγάλη τραγωδία εξελίχθηκε από τις 4 τα ξημερώματα μέχρι τις 7:30 το πρωί. Σήκωσαν κυριολεκτικά από το κρεβάτι τους ανθρώπους, τους μετέφεραν στην καπναποθήκη πίσω από το ταχυδρομείο της Κομοτηνής και μετά από δύο ημέρες από τον σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης ξεκίνησε το ταξίδι προς την Πολωνία κάτω από άθλιες συνθήκες».

Ελάχιστα είναι όσα έχουν απομείνει σήμερα για να θυμίσουν την παρουσία της Εβραϊκής Κοινότητας στην Κομοτηνή. Η καπναποθήκη, ορισμένα καταστήματα που είχαν Εβραίους ιδιοκτήτες και ελάχιστα σπίτια. Όσον αφορά στο σημείο που ήταν η συναγωγή, εκεί η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ροδόπης προσπαθεί να το αναδείξει, μαζί με τον χώρο του Βυζαντινού Φρουρίου για να δείξει προς την κοινωνία της Κομοτηνής και προς τους επισκέπτες τους την πολυπολιτισμικότητα της πόλης ανά τους αιώνες. 

Ακαδημαϊκοί από πανεπιστήμια της Γερμανίας, του Ισραήλ, της Βουλγαρίας και της Ελλάδας θα αναπτύξουν στην αυριανή ημερίδα στην Κομοτηνή ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με το ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης.