Βία και επιθετικότητα στο σχολείο και τρόποι αντιμετώπισης αυτών

Ζούμε σήμερα σε μια κοινωνία που αλλάζει συνεχώς, μια κοινωνία που ολισθαίνει καθημερινά σε όλο και περισσότερα αρνητικά φαινόμενα.

Τα καθημερινά συμβαίνοντα δείχνουν, ότι είμαστε μια κοινωνία χωρίς ηθικές αξίες, χωρίς προσανατολισμό, σε πολυσύνθετη και επικίνδυνη κρίση, όπου η βία, η επιθετικότητα και το έγκλημα, αποτελούν καθημερινά φαινόμενα.
Τα δελτία ειδήσεων των ΜΜΕ είναι καθημερινά γεμάτα από περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, γυναικοκτονίες και άλλα ειδεχθή εγκλήματα, που δηλώνουν ξεκάθαρα, ότι η αξία της ανθρώπινης ζωής είναι σε μεγάλη… υποτίμηση.

Η συμπεριφορά που εμφανίζουν οι νέοι μας αγόρια και κορίτσια ακόμα και μέσα στους σχολικούς χώρους, παρουσία και των εκπαιδευτικών, είναι τελείως απογοητευτική και δύσκολα ερμηνεύσιμη, από κοινωνικής και παιδαγωγικής απόψεως.

Το φαινόμενο δε που εντυπωσιάζει ακόμα περισσότερο, είναι η αγριότητα με την οποία εκδηλώνουν, οι έφηβοι, την επιθετικότητα τους, αλλά και η ευκολία επίσης να προβαίνουν σε επικίνδυνες εγκληματικές πράξεις, έτσι "για πλάκα" όπως αναφέρουν, χωρίς συναίσθηση ευθύνης.

Συμμορίες νέων, ανήλικων παιδιών, μαθητών, συμπλέκονται καθημερινά στους δρόμους, τρομοκρατούν συμμαθητές τους, ακόμα και τους γονείς, συμμετέχουν σε παράνομες και εγκληματικές πράξεις. Πολλές φορές μάλιστα με τη χρήση απειλών και φονικών οργάνων, τρομοκρατούν και μέσω του διαδικτύου και προβαίνουν, χωρίς να έχουν επίγνωση της σοβαρότητας των πράξεών τους, σε ενέργειες που χαρακτηρίζονται ακόμα και κακουργηματικές, με συνέπειες να συλλαμβάνονται μαζί με τους γονείς τους και να σύρονται σε αστυνομικές και δικαστικές αρχές.

Μπροστά σ' αυτή τη πολύ αρνητική εικόνα που εξελίσσεται καθημερινά σε μόνιμο κοινωνικό φαινόμενο, οφείλουμε όλοι, η πολιτεία κατ' αρχάς αλλά και οι διάφοροι φορείς κοινωνικοποίησης των παιδιών, όπως η οικογένεια, το σχολείο, η εκκλησία, αλλά και η τηλεόραση. Ιδιαίτερα, μιας και επηρεάζει σε πολύ μεγάλο βαθμό τα κοινωνικά πράγματα, να ενδιαφερθούν σοβαρά πλέον και να ασχοληθούν συντονισμένα και πιο αποτελεσματικά, με την αντιμετώπιση του φαινομένου της βίας και της εφηβικής επιθετικότητας και παραβατικότητας των ανηλίκων, πριν είναι αργά και καταλήξουμε να συζητάμε για την εγκληματικότητα των νέων μας, ως καθημερινό και μη αναστρέψιμο φαινόμενο, τόσο μέσα στους σχολικούς χώρους, όσο και ευρύτερα στην κοινωνία.

Είναι πολύ θετικό το γεγονός που η πολιτεία με απόφαση του πρωθυπουργού συγκροτεί άμεσα Επιστημονική Επιτροπή για την εκπόνηση Εθνικής Στρατηγικής Πρόληψης και Αντιμετώπισης της βίας και της παραβατικότητας των ανηλίκων, με σκοπό να μελετήσει και να προτείνει τρόπους παρέμβασης στο σοβαρό αυτό κοινωνικό πρόβλημα, που τείνει να γίνει ανεξέλεγκτο.
Βέβαια η επιθετικότητα του ατόμου, ως ένα βαθμό είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο, χαρακτηριστικό του ανθρώπου και της κοινωνικής ζωής, βασικό στη διαδικασία ανάπτυξης και ενηλικίωσης του ατόμου, και με την έννοια αυτή αναφέρεται στο δυναμισμό και την ενέργεια της ζωής, (επιθετική διάθεση, ενεργητική διάθεση και ανάλογη συμπεριφορά), με την οποία το κάθε άτομο προσπαθεί να ικανοποιήσει τις βιολογικές, αλλά και υπαρξιακές του ανάγκες.
Επομένως, κάποιος βαθμός επιθετικότητας και συγκρούσεων στην εξελικτική διαδικασία του ατόμου, είναι αναπόφευκτο στοιχείο της ζωής και της διαδικασίας ανάπτυξης και ωρίμανσης του παιδιού και εφήβου.

Όμως τα χαρακτηριστικά αυτά της προσωπικότητας του ατόμου δεν οδηγούν υποχρεωτικά σε καταστροφική βία και παραβατική συμπεριφορά και η κλιμάκωσή τους δεν είναι πάντοτε αποτέλεσμα μόνο ατομικής παθολογίας, αλλά και άλλων κοινωνικών και οικογενειακών παραγόντων.

Οι λόγοι και οι αιτίες που προκαλούν έκρυθμες καταστάσεις στη σχολική ζωή και οδηγούν σε αποδιοργάνωση τόσο την ίδια, όσο και τα άτομα που συμμετέχουν σ' αυτή, δεν εντοπίζονται μόνο σε ατομικά χαρακτηριστικά και αιτίες, αλλά είναι μέρος και του κοινωνικού περίγυρου στον οποίοι εμφανίζονται. Π.χ. ένα βαθμοθηρικό και ανταγωνιστικό σχολείο και κατ' επέκταση σύστημα εκπαίδευσης, που αμείβει καθημερινά το "εγώ" του μαθητή και την ατομικότητα και δεν καλλιεργεί το "εμείς" και τη συνεργατικότητα, είναι λογικό να διευκολύνει τέτοιες συμπεριφορές, από μαθητές κυρίως που αδυνατούν να ανταποκριθούν σ' αυτές τις σχολικές απαιτήσεις.

Ανάλογα, θα έλεγα, τοποθετείται και η επιστημονική κοινότητα στο θέμα αυτό. Υπάρχουν δύο θεωρίες και απόψεις πάνω στα αίτια της επιθετικότητας. Η μία δέχεται και υποστηρίζει, ότι η βία και η επιθετικότητα προκαλούνται από ενδογενής αίτια από κληροδοτημένα "ένστικτα", ενώ η άλλη άποψη υποστηρίζει ότι οι συμπεριφορές αυτές είναι αποτέλεσμα των περιβαλλοντικών επιδράσεων, των εμπειριών και των βιωμάτων του ατόμου και συνεπώς αποτέλεσμα μάθησης.

Ο Σίγκμουντ Φρόυντ, πατέρας της θεραπευτικής μεθόδου ψυχανάλυσης, π.χ. υποστηρίζει ότι η επιθετικότητα αποτελεί μια αναπόφευκτη εκδήλωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, είναι δε άμεσα συνδεδεμένη με το ένστικτο της σεξουαλικότητας και της αυτοσυντήρησης του ατόμου. Εμφανίζεται δηλαδή ως εσωτερική ετοιμότητα που εκδηλώνεται όχι μόνο σε περιπτώσεις αντίδρασης όταν απειλείται η ασφάλεια του ατόμου, αλλά και ως ζωτική ανάγκη του ατόμου.

Οι κοινωνιολόγοι από την άλλη πλευρά υποστηρίζουν ότι η επιθετικότητα, όπως και άλλες μορφές συμπεριφοράς, είναι αποτέλεσμα αξιών και αμοιβών, ποινών και προτύπων, στα οποία είναι εκτεθειμένο καθημερινά το άτομο και ειδικά το ανήλικο παιδί, ο έφηβος. Είναι συνεπώς συμπεριφορές που μαθαίνονται και εμπεδώνονται στο άτομο, κάτω από συγκεκριμένες διαδικασίες και μέσα σ' ένα περιβάλλον που αλλάζει ταχύτατα, κάτω από την επίδραση αρνητικών κοινωνικών παραγόντων και ερεθισμάτων.

Με απλά λόγια, η σημερινή κοινωνία της προσωπικής προβολής και του "εγώ" είναι αυτή που καθημερινά παράγει βία και επιθετικότητα. Είμαστε εμείς, ως οργανωμένη κοινωνία που προετοιμάζουμε τους αυριανούς "εγκληματίες" αυτούς που στέλνουμε κάθε φορά στο ανάθεμα. Εμείς οι μεγάλοι (οικογένεια, σχολείο, κοινωνικοί θεσμοί, Μ.Μ.Ε., διαδίκτυο, κλπ) και όλοι μαζί είμαστε υπεύθυνοι και υπόλογοι για ό,τι συμβαίνει γύρω μας.

Τελικά, όπως και να'χει το πρόβλημα, η βία και η επιθετικότητα ως παραβατικές συμπεριφορές είναι φαινόμενα σύνθετα και πολύπλοκα και για την αντιμετώπισή τους απαιτούνται βαθιές και μόνιμες θεσμικές παρεμβάσεις.

Αίτια και συχνότητα εμφάνισης της επιθετικότητας στο χώρο του σχολείου
Ο χώρος του σχολείου ευνοεί γενικά την παραβατικότητα. Μια μορφή βίας που απασχολεί ιδιαίτερα τους ερευνητές και εμφανίζεται συχνά στο σχολείο είναι ο εκφοβισμός ή η θυματοποίηση. Πάνω από το 15% των μαθητών των σχολείων, σύμφωνα με έρευνες, εκδηλώνουν κάποιες μορφής επιθετικότητας, στη διάρκεια της σχολικής τους ζωής, σε βάρος των συμμαθητών τους.

Ως εκφοβισμός, η θυματοποίηση ορίζεται η κατάσταση εκείνη, στην οποία ο μαθητής εκτίθεται επανειλημμένα και για κάποιο χρονικό διάστημα σε αρνητικές πράξεις άλλου, ή άλλων μαθητών - συμμαθητών του, ακόμα και λεκτικές που εκδηλώνονται με τρόπο βίαιο και επιθετικό.

Η ηλεκτρονική βία, το "μπούλινγκ" επίτευγμα της τεχνολογίας, είναι σήμερα το πλέον επικίνδυνο φαινόμενο βίας στα σχολεία, ικανό να οδηγήσει τη σχολική ζωή σε οδυνηρές καταστάσεις, εάν δεν αντιμετωπισθεί σοβαρά και θεσμικά από την πολιτεία.

Πάντοτε, σε τέτοιες καταστάσεις, μεταξύ του θύτη και του θύματος αναπτύσσεται μια ανισορροπία δύναμης, συναισθηματικής, σωματικής, γνωστικής, ώστε το θύμα δεν μπορεί να αμυνθεί, υπάρχει δηλαδή αδυναμία και ανισότητα, ιδίως μάλιστα όταν το θύμα είναι κορίτσι. Το θύμα αναστατώνεται και εκδηλώνει εσωτερικές ψυχικές διαταραχές και εντάσεις, με αποτέλεσμα την απόσυρση, το κλάμα και τελικά την άρνηση να πάει σχολείο.

Αντίθετα ο θύτης είναι ψυχρός, δεν εκδηλώνει τα συναισθήματά του, αδιαφορεί για το θύμα, πιστεύει ότι το ίδιο ευθύνεται για την επίθεση που δέχτηκε και ότι του αξίζει να υποφέρει, νιώθει δικαιωμένος για ότι κάνει και επιδιώκει πάντα να είναι ο κερδισμένος, έχει δε συνήθως και την υποστήριξη των φίλων του, που κάνουν "πλάκα", συνιστώντας έτσι και συμμορία ανηλίκων.

Οι υπόλοιποι μαθητές, μένουν συνήθως αδιάφοροι, δεν θέλουν να συμμετέχουν, φοβούμενοι μην μπλέξουν και οι ίδιοι.

Έτσι πολλά παιδιά απουσιάζουν καθημερινά από το σχολείο, εξαιτίας της επιθετικότητας ων συμμαθητών τους και το φόβο που νιώθουν στο σχολείο, εξαιτίας αυτής της συμπεριφοράς.

Ο φόβος αυτός αυξάνει συνεχώς, όταν δεν βρίσκουν κατάλληλη βοήθεια να τον εκδηλώσουν, ή επειδή πιστεύουν ότι το σχολείο δεν είναι σε θέση να τους προστατεύσει, με συνέπεια να παρεμβαίνουν συνήθως οι γονείς και να δημιουργούνται μεγαλύτερα προβλήματα.

Η χαμηλή αυτοεκτίμηση για το σχολείο, η απόρριψη από δασκάλους και συμμαθητές, η χαμηλή απόδοση στα μαθήματα, η έλλειψη φιλικών και διαπροσωπικών σχέσεων, η ύπαρξη κακού παιδαγωγικού και ανταγωνιστικού κλίματος στην τάξη, η ύπαρξη ρατσιστικών φαινομένων και κάθε τι που δημιουργεί τις προϋποθέσεις και τα προβλήματα στην ομαλή ένταξη του μαθητή στο σχολικό περιβάλλον, δημιουργούν το αρνητικό κλίμα, για εμφάνιση συγκρούσεων, βίας και εκφοβισμού στα σχολεία.

Το κακό οικογενειακό περιβάλλον, η διαμάχη των γονιών, οι συνεχείς ενδοοικογενειακοί καυγάδες και μάλιστα παρουσία των παιδιών, η ένταση και η κακοποίηση του παιδιού στο σπίτι, αποτελούν επίσης αιτίες εκδήλωσης επιθετικότητας στο σχολείο εκ μέρους του παιδιού.

Ένα κακοποιημένο παιδί, με τραυματικές εμπειρίες στο σπίτι, μπορεί να εξελιχθεί σ' ένα βίαιο και επιθετικό παιδί και αυτή τη συμπεριφορά του, να την εκδηλώσει, με τον ίδιο τρόπο που τη βιώνει, στο σχολείο, εναντίον των συμμαθητών του.

Τρόποι αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας και επιθετικότητας
Η αντιμετώπιση παραβατικών συμπεριφορών σήμερα, μέσα στους σχολικούς χώρους, λιγότερο στην Πρωτοβάθμια και συχνότερα, στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, είναι μια δύσκολη εκπαιδευτική διαδικασία, αν ληφθεί υπόψη και η πολυμορφία που παρουσιάζουν πλέον οι σχολικές τάξεις.

Χρειάζονται επομένως λεπτοί παιδαγωγικοί χειρισμοί από ους εκπαιδευτικούς, αλλαγή του σχολικού κλίματος μέσα στο σχολείο και τις σχολικές τάξεις και βελτίωση των σχέσεων δασκάλων - μαθητών, κύρια στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, χωρίς εξωτερικές παρεμβάσεις στο έργο τους. Οι απειλές και οι βιαιοπραγίες κατά των εκπαιδευτικών από ελάχιστους ανεπαρκείς γονείς είναι απαράδεκτες και απόλυτα καταδικαστέες, όπως επίσης και η ποινικοποίηση της εκπαιδευτικής και σχολικής ζωής.

Στη σημερινή εποχή η "επιβολή" της πειθαρχίας στο σχολικό περιβάλλον και την τάξη, αποκτά, αν θέλετε, και προσωπική διάσταση για τον κάθε εκπαιδευτικό, μέσα στα πλαίσια του παιδαγωγικού και εκπαιδευτικού του έργου. Η προσωπικότητα του "δασκάλου" παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη διαχείριση και επίλυση ενδοσχολικών προβλημάτων.

Σήμερα η διαχείριση καταστάσεων, ενδοσχολικής βίας απαιτεί άλλου είδους αντιμετώπιση, ενταγμένη σ' ένα διαμορφωμένο και συμφωνημένο, εκ των προτέρω, πλαίσιο μεταξύ του συλλόγου των εκπαιδευτικών του σχολείου και των μαθητικών κοινοτήτων, όπου η αμφίδρομη επικοινωνία δασκάλων - μαθητών, η καθιέρωση και εφαρμογή, ύστερα από ενδοσχολική συζήτηση, κανόνων συμπεριφοράς στους σχολικούς χώρους, που να τηρούνται απ' όλους, μπορούν να οδηγήσουν ενσυνείδητα, όλη τη μαθητική κοινότητα σε καταστάσεις αυτοπειθαρχίας, μείωση και αποφυγή συγκρούσεων και παραβατικών συμπεριφορών μέσα στο σχολείο.

Οι σύλλογοι γονέων, μπορούν να βοηθήσουν προς την κατεύθυνση αυτή, αρκεί να κατανοήσουν το ρόλο τους, ως συμπαραστάτες των σχολείων και των εκπαιδευτικών. Οι διαπληκτισμοί γονιών με εκπαιδευτικούς μπροστά μάλιστα στα παιδιά τους, είναι το χειρότερο που συμβαίνει σήμερα. Οι "νταήδες" πρέπει να απομονώνονται και να τιμωρούνται. Η επαναλειτουργία του θεσμού των Σχολών Γονέων, επίσης μπορεί να συμβάλλει θετικά στην ουσιαστική συνεργασία σχολείου - οικογένειας.

Τέλος, η αναδιάρθρωση της Γενικής Εκπαίδευσης, με τη σχεδίαση και υλοποίηση ενός νέου μοντέλου δομής και λειτουργίας της, με βασικές αλλαγές στους σκοπούς, τους στόχους και τη μεθοδολογία των προγραμμάτων της, είναι το ζητούμενο του σημερινού σχολείου.

Χρειαζόμαστε ένα σχολείο, γενικότερης μόρφωσης, ελκυστικό για το μαθητή, ανθρωποκεντρικό, συνεργατικό, λιγότερο ανταγωνιστικό και έναν εκπαιδευτικό - παιδαγωγό, που να επιδιώκει και να θέλει να αξιολογείται το έργο του, που να θέλει και να "ξεκλειδώσει" την ψυχή του παιδιού και του εφήβου, να συμφιλιωθεί μαζί του και να τον καθοδηγήσει, όπου αυτός επιθυμεί.

Με τις αλλαγές που δρομολογούνται στον τρόπο διεξαγωγής των Γενικών Εξετάσεων, ή ακόμα καλύτερα με την παντελή κατάργησή τους, λόγω έλλειψης, στο εγγύς μέλλον, υποψηφίων λόγω υπογεννητικότητας και την παράλληλη λειτουργία ιδιωτικών Πανεπιστημίων, όλα αυτά, πιστεύω θα επιτρέψουν τον επαναπροσδιορισμό του Λυκείου ξανά, ως σχολείου Γενικής Παιδείας και μόρφωσης, με όλες τις θετικές προς τούτο συνέπειες.