Η απαγόρευση της δουλείας στο Σύνταγμα του Άστρους (1823)

Γράφει ο Σ. Μηναΐδης, ομότιμος καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου της Νομικής Σχολής Δ.Π.Θ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η κατάργησή της ως θεμελιώδης παράμετρος της λυτρωτικής συνείδησης των Νεοελλήνων και της διεκδίκησης της ελευθερίας τους από την οθωμανική δεσποτεία

1. H ένοπλη αποτίναξή της, ως προϋπόθεση πραγμάτωσης της εθνικής και πολιτικής ελευθερίας τους, στη Διακήρυξη της Α΄ Εθνικής Συνελεύσεως/15.1.1822
2. Ο θεσμός της δουλείας, που εφαρμόσθηκε, με σκοπό την υποβολή και επιβολή του επικυρίαρχου την περίοδο του «Οθωμανικού Μεσαίωνα» (= της κυριάρχησης ενός
   δεσποτικού – θεοκρατικού καθεστώτος θεμελιωμένου στα πλαίσια του ιδιόρρυθμου στρατιωτικού φεουδαλισμού), και απέβλεπε στην πραγμάτωση του ραγιαδισμού (= της δουλοπρέπειας, δουλοφροσύνης των μη μωαμεθανών) στους υποτελείς του, δεν θα μπορούσε να αποτελέσει πηγή έμπνευσης αντίστοιχων δικαιικών ρυθμίσεων και πρακτικών του νεοσύστατου ελληνικού κράτους -ακόμη και στη διάσταση της «συμβιωτικής» δουλείας»-, παρά μόνο στη ρητή και ανεξαίρετη απαγόρευσή της, δεδομένου του ασύμβατου χαρακτήρα της προς τα δεινά που υπέστησαν επί τέσσερις αιώνες οι πολίτες του.
   Ειδικότερα, ο σουλτάνος απαιτούσε από όλους τους υπηκόους του τυφλή, δουλική υποταγή, αφού όλες οι πράξεις του θεωρούνταν θεϊκής έμπνευσης, η θέλησή του νόμος και το αίσθημα που ενέπνεε η παρουσία τρόμος. Οι χριστιανοί ραγιάδες, που κατατάσσονταν σε μια βαθμίδα κοινωνικά υποδεέστερη των μουσουλμάνων ελεύθερων πολιτών (μουσλίμ) και ήταν δεκτικοί συνεχούς υποτίμησης, χλευασμού και κακοποίησης, υπόκειντο σε όλα τα βάρη της δουλείας -ιδίως, της πληρωμής των «νόμιμων» φόρων (κεφαλικός, έγγειος), καθώς και των αυθαίρετων-, με συνέπεια να εξαντλούνται οι παραγωγικότερες δυνάμεις τους. Και το δεινότερο όλων, η δουλεία αφαιρούσε, περιοδικά, από το ελληνικό έθνος -μέσω της διαδικασίας του παιδομαζώματος- τους άρρενες, οι οποίοι διακρίνονταν για τις σωματικές και πνευματικές τους ικανότητες.
3. Συνεπώς, η σημασία της επανάστασης του 1821, πέραν του προέχοντα εθνικού της χαρακτήρα, αναδείχθηκε στην ολιστική της διάσταση και μέσα από τις κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές παραμέτρους της, οι οποίες στόχευαν στη εγκαθίδρυση ενός π ο λ ι τ ε ύ μ α τ ο ς φ ι λ ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ και δ η μ ο κ ρ α τ ι κ ο ύ, σύμφωνα με το κυρίαρχο ιστορικό και αδιαπραγμάτευτο αίτημα της εποχής της, που συνέβαλε, βαθμιαία, στην πολιτειακή δόμηση των σύγχρονων ευνομούμενων ευρωπαϊκών κρατών.
   Συγκεκριμένα, ο συγκερασμός της εθνικής καιπολιτικής ελευθερίας στην υπαρξιακή τους διάσταση -που επιδιώχθηκε με τον έ ν ο π λ ο α γ ώ ν α για την πραγμάτωση της αυτεξουσιότητας και του αυτοκαθορισμού των υποκειμένων τους και εκδηλώθηκε μέσω του διαχρονικού, αυτοπροαίρετου και τραγικού διλήμματος «ε λ ε υ θ ε ρ ί α ή θ ά ν α τ ο ς»- δεν δικαιολογούσε κοινωνικές και πολιτικές καταπιέσεις, περιορισμούς και εξαιρέσεις, ανάλογες προς αυτές της ανάλγητης οθωμανικής κυριαρχίας.
4. Το Σύνταγμα της Επιδαύρου δεν προέβλεπε ειδική διάταξη για την απαγόρευση της δουλείας, παρότι στη Διακήρυξη της Α΄ Εθνικής Συνελεύσεως/15.1.1822 -που συντάχθηκε δέκα μήνες μετά την έναρξη του Αγώνα- επαναλαμβάνεται, εμφαντικά, η δουλεία ως έναυσμα ομόθυμης αποτίναξης της οθωμανικής δυναστείας και ανάκτησης των δικαίων, τα οποία «η φύσις ενέσπειρε βαθέως εις την καρδίαν των ανθρώπων και οι νόμοι,σύμφωνοι με την φύσιν καθιέρωσανκαι ουδεμία τυραννία αιώνων δύναται να εξαλείψειπλήρως». Τούτο διαπιστώνεται από το ακόλουθο απόσπασμα του σχετικού κειμένου, όπου με περισσή ενάργεια και πληρότητα διατυπώνονται τα εξής:
   «Μετά μ α κ ρ ά ν δ ο υ λ ε ί α νηναγκάσθημεν, τέλος πάντων, να λάβωμεν τα όπλα εις χείρας και να εκδικήσωμεν εαυτούς και την πατρίδα ημών από μίαν τοιαύτην φρικτήν, και ως προς την αρχήν αυτής και άδικον τυραννίαν, (…)• είχομεν ημείς, τάχα, ολιγώτερον, παρά τα λοιπά ΄Εθνη, λόγον διά να στερώμεθα εκείνων των δικαίων ή είμεθα φύσεως κατωτέρας και αχρειεστέρας, διά να νομιζώμεθα ανάξιοι αυτών και καταδικασμένοι εις α ι ώ ν ι ο ν δ ο υ λ ε ί α ν να έρπωμεν ως κτήνη και αυτόματα εις την άλογονθέλησιν ενός απηνούς τυράννου, όστιςληστρικώς και άνευ τινός συνθήκης ήλθε μακρόθεν να μας καθυποτάξη; Από τοιαύτας αρχάς των φυσικών δικαίων ορμώμενοι (…) τους κατά μέρος πολέμους ενώσαντες, ομοθυμαδόν εκστρατεύσαμεν, αποφασίσαντες ή να επιτύχωμεν τον σκοπόν μας και να διοικηθώμεν με νόμους δικαίους ή να χαθώμεν εξ ολοκλήρου, κρίνοντεςανάξιον να ζώμεν πλέον ημείς οι απόγονοι του περικλεούς εκείνου ΄Εθνους των Ελλήνων υπό δ ο υ λ ε ί α ν τοιαύτην, ι δ ί α ν μ ά λ λ ο ν τ ω ν α λ ό γ ω ν ζ ώ ω ν, π α ρ ά τ ω ν λ ο γ ι κ ώ ν ό ν τ ω ν (…). ΄Ε λ λ η ν ε ς! (…) δ ε ν θ έ λ ε τ ε δ ο υ λ ε ί α ν (…)• αλλά μόνη η μεταξύ σας ομόνοια και ακριβής υποταγή εις την Διοίκησινεμπορεί να στερεώση την ανεξαρτησίαν σας (…)».
   Παρά τη θεμελιώδη σημασία, που είχε η κατάργηση της δουλείας, για την οργάνωση του νεοελληνικού κράτους και της κοινωνίας, ωστόσο το πρώτο ελληνικό Σύνταγμα δεν ενσωμάτωσε ειδική διάταξη που να ρυθμίζει το εν λόγω ζήτημα. Προφανώς, κρίθηκε πρωταρχική η ένοπλη αποτίναξη της οθωμανικής δεσποτείας και μεταγενέστερη η εθνική και πολιτική αυτοδιάθεση και οργάνωση των απελευθερωθέντων περιοχών, μέσω συνταγματικών κανόνων. Άλλωστε, το Σύνταγμα της Επιδαύρου, παρά τη θεμελιώδη συμβολή του στην οργάνωση του νεότευκτου ελληνικού κράτους, δεν διακρινόταν για την αντιπροσωπευτικότητα και εμπειρία των συντακτών του και για τη θεματική και κατά περιεχόμενο πληρότητα των διατάξεών του. Το σκότος της δουλείας συνέβαλε, καταλυτικά, πέραν της οικονομικής εξαθλίωσης και στην αμάθεια των υποτελών, παρότι οι διαδικασίες διαβούλευσης συνέτειναν -έστω και υποτυπωδώς- στον εθισμό των αγωνιζόμενων ελλήνων στον διάλογο και στην ανάδειξη συνθέσεων μετουσιωμένων σε υποχρεωτικούς κανόνες.
5. Η εξωσυνταγματική απαγόρευσή της υπό την ισχύν του Συντάγματος της Επιδαύρου.
6. Η πρόβλεψη ειδικής ρύθμισης σχετικής με την απαγόρευση της δουλείας δεν άργησε να πραγματωθεί, έστω και σε επίπεδο διατάγματος. Ειδικότερα, αξιοσημείωτη εκτιμάται η επιταγή του Αρχιγραμματέα της Επικρατείας προς τον Μινίστρον του Πολέμου (που εκτελούσε προσωρινά και χρέη Μινίστρου των Εσωτερικών), να προβεί στη λήψη των αναγκαίων προς τούτο μέτρων, έως την έκδοση σχετικού νόμου.
   Σημειωτέον, ότι η έκδοση της εν λόγω επιταγής, λίγες ημέρες (25 Φεβρουαρίου 1822) μετά την ψήφιση του πρώτου Συντάγματος του νέου ελληνικού κράτους (1 Ιανουαρίου 1822, εξέφραζε νομικά τις πολιτικές επιδιώξεις του μαχόμενου έθνους, αλλά και την πολιτική ιδεολογία του, που καταδείκνυε τους τρόπους συγκρότησης, οργάνωσης, λειτουργίας καιάσκησης της κρατικής εξουσίας. Η πολυετής βίωση της δουλείας εκ μέρους των Ελλήνων, δεν θα μπορούσε παρά να αναδείξει παρά μια επαναστατική«αντιιδεολογία» -στο statusquo της οθωμανικής κυριαρχίας-, θεμελιωμένη στο γενικότερο συμφέρον της κοινωνίας και στη δομική αλλαγή των σχέσεων κυριαρχίας και υποταγής.

Αριθ. 151.

ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Ο Αρχιγραμματεύς
της Επικρατείας, Μινίστρος
των εξωτερικών υποθέσεων,
Πρόεδρος του συμβουλίου
των Μινίστρων
Προς τον Μινίστρον
του Πολέμου.

Γνωστοποιείται κατ’ επιταγήν της Διοικήσεως προς το Μινιστέριον του πολέμου, ότι, επειδή η Διοίκησις αρχήν θεμελιώδη έχει την κατάργησιν της δουλείας:
α΄. Είναι απηγορευμένονάχρις εκδόσεως ειδικού νόμου να πωλώνται και ν’ αγοράζωνται, καθ’ όλην την ελληνικήν επικράτειαν, άνθρωποι εκατέρων των γενών παντός έθνους.
β΄. Αν τυχόν ευρίσκωνται ή ακολούθως ευρεθώσιν αργυρώνητοι, από αυτήν την ώραν είναι ελεύθεροι και από τους ιδίους δεσπόταςακαταζήτητοι.
Το Μινιστέριον του πολέμου να ενεργήση ταύτην την επιταγήν, εφ’ όσον ανήκει τω αυτού Μινιστερίω.

Εν Κορίνθω,
τη κε΄ Φεβρουαρίου 1822.
Ο Αρχιγραμματεύς
της επικρατείας, Μινίστρος
των εξωτερικών υποθέσεων,
Πρόεδρος του συμβουλίου
των Μινίστρων
Θ. Νέγρης

Είναι αξιοσημείωτο ότι, στο ανωτέρω κείμενο η απαγόρευση της δουλείας αναγορεύεται σε «θεμελιώδη αρχή» της στρατιωτικής διοίκησης κατά την άσκηση του θεσμικού της ρόλου, τόσο στη διάσταση του πλαισίου διαμόρφωσης των σχετικών ρυθμίσεων όσο και του χαρακτήρα της ως βασικού ερμηνευτικού κριτηρίου εφαρμογής τους έναντι των οθωμανών αιχμαλώτων πολέμου.

2. Προς επίρρωση των ανωτέρω, η προσωρινή διοίκηση (Γερουσία) της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος εξέδωσε, στις 20 Μαρτίου 1822, γραπτή διαταγή (αριθ. 46) προς τον χιλίαρχο ΓιαννάκηνΡάγκου, εκλεγμένο οδηγό της εκστρατείας των Αγράφων, η οποία προέβλεπε, μεταξύ άλλων τα εξής: «΄Οσους δε πιάσετε σκλάβους, πρέπει να τους στείλητε προς ημάς, να ευρίσκωνται φυλαγμένοι, να κάμωμενανταλλαγήν, διατί οι νόμοι εμποδίζουν το να βαστάξωμεν σκλάβους.
   Η σ κ λ α β ε ί α ε ι ς τ η ν Ε λ λ ά δ α δ ε ν ε ί ν α ι σ υ γ χ ω ρ η μ έ ν η».
   Η χρήση του όρου «σκλάβος», προφανώς, αντιστοιχούσε στον δόκιμο όρο όμηρος. Τούτο καταδεικνύει η ρητή απαγόρευση της δουλείας («δεν είναι συγχωρημένη») στην Ελλάδα.

[Συνεχίζεται
στην επόμενη έκδοση του «Χ»]