Πνευματική άνθιση στη Ροδόπη με την βοήθεια δωρητών

Ο 14ος αιώνας είναι η εποχή κατά την οποία η Κομοτηνή όπως και όλη η Ροδόπη έγινε επίκεντρο ιστορικών γεγονότων. Οι Οθωμανοί οι οποίοι είχαν κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος της Μικράς Ασίας επιχείρησαν επιδρομές στα απομεινάρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όπου σε λίγο άρχισε και ο εσωτερικός πόλεμος μεταξύ Καντακουζηνών και Παλαιολόγων.

Στην Κομοτηνή μας αναφέρει ο Καντακουζηνός, αυλήστηκε με τον στρατό του το 1331 ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ' (1328-1341) για να αποκρούσει τον Τούρκο ηγεμόνα της Σμύρνης Αμούρ που αποβιβάστηκε για λεηλασία στη λίμνη Βιστωνίδα και τον αντιμετώπισε στη θέση όπου είναι σήμερα το μοναστήρι της Παναγίας Φατήργιακα (Βαθυρρύακα = Βαθύ ρυάκι), μετά δε την πανωλεθρία που έπαθε ο Αμούρ αναγκάστηκε να οπισθοχωρήσει. Το 1343 γράφουν οι ίδιες πηγές, κατά τον ολέθριο πόλεμο Καντακουζηνών και Παλαιολόγων, η Κομοτηνή προσχώρησε στο στρατόπεδο του Καντακουζηνού και έγινε το Κέντρο Πολεμικών Επιχειρήσεων του και αργότερα του γιού του Ματθαίου.

Η αυλαία όμως έπεφτε σιγά - σιγά στην σκηνή του Βυζαντινού Κράτους, οι Οθωμανοί επωφελούμενοι από τις αδυναμίες του, αφού πέρασαν στην Θράκη άρχισαν να προχωρούν και με μεγάλη ταχύτητα να κυριαρχούν όλη τη χώρα.

Έτσι βλέπουμε να καταλαμβάνεται και η Κομοτηνή το έτος 1362-1363 από τον εξωμότη στρατηγό Γαζή Εβρενός πασά αλλαξοπιστήσαντα χριστιανό άρχοντα Βυζαντινό της Προύσας. Του δόθηκε μάλιστα και ως πολεμική λεία ολόκληρη πεδιάδα της Ροδόπης. Αμέσως μετά άρχισαν οι παντοειδείς καταπιέσεις, το παιδομάζωμα και οι εξισλαμισμοί οπότε και ο πληθυσμός της ελαττώθηκε πολύ. Άμεση συνέπεια αυτής της κατοχής από τους Οθωμανούς για 560 περίπου έτη υπήρξε η μεταβολή της δημογραφικής σύνθεσης της περιοχής. Ολόκληρη η Ροδόπη στα επόμενα 200 χρόνια (1370-1570) κυριολεκτικά πνίγηκε από τα στίφη τα προερχόμενα από την Ανατολή. Τουρκομογγολικών ή Μογγολικών και Τυρκομανικών ορδών (Γιουρούκοι, Κονιαρήδες, Κιρκάσιοι) οι οποίοι σε κύματα άλλοτε μεμονωμένοι άλλοτε ομαδικά και μετά από σχέδια των σουλτάνων κατέκλυσαν την Ροδόπη. Στόχος τους ήταν η αρπαγή και κατοχή της γόνιμης γης των χριστιανών, οι οποίοι αλλόφρονες και πανικόβλητοι εγκατέλειπαν την Ροδόπη, καταφεύγοντας σε άλλες περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το χωριό Κουμουτζάδες της Ηπείρου και τα Τρόπαια Αρκαδίας. Στην ύστερη Τουρκοκρατία την διοίκηση της Κομοτηνής την ασκούσε ο Καϊμακάμης (ένα είδος νομάρχη). Στο μέσο του 18ου αιώνα η Κομοτηνή έγινε πρωτεύουσα υποδιοίκηση). Στο μεταξύ είχε μεταφερθεί στην πόλη και η έδρα του Μητροπολίτη Μαρωνείας. Πληροφορίες για την Ροδόπη έχουμε από τους περιηγητές εκείνων των χρόνων όπως και από τον διδάκτορα της Ιατρικής στην Μαρώνεια Μ. Μελίρρυτο καθώς και από ορισμένες άλλες πηγές.

Όπως στην Μαρώνεια έτσι και στην Κομοτηνή στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτουργούσε το σώμα της Δημογεροντίας με επικεφαλής τον αρχιερέα ή τον επίτροπό του. Διοικούσαν κατά τρόπο άψογο τα κοινά, έκριναν με ζηλευτή δικαιοσύνη τους χριστιανούς στις διαφορές τους, διόριζαν και έπαυαν τους επιτρόπους των Εκκλησιών, τους Εφόρους των σχολείων και άλλων ιδρυμάτων.

Αξίζει εδώ να αναφερθεί και η άριστα οργανωμένη διοίκηση της Κοινότητας Μαρώνειας. Η διοίκηση της πόλης ήταν ανεξάρτητη και την ασκούσαν πέντε διοικητικά όργανα: Α) Ο Μητροπολίτης, β) η Δημογεροντία, γ) η Επιτροπή των Ιερών Ναών, δ) η Επιτροπή των Σχολείων και ε) η Γενική Συνέλευση των Μαρωνιτών.

Το δημογραφικό πρόβλημα της περιοχής καθώς και οι βίαιοι ή εκούσιοι εξισλαμισμοί των χριστιανών της μητρόπολης Μαρώνειας είχαν σαν αποτέλεσμα την κατάργηση της μητρόπολης στο 1619 περίπου και την μετάπτωσή τους στην τάξη της Πατριαρχικής Εξαρχίας, στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1646, οπότε ανασυστάθηκε με τίτλο "Μητρόπολη Μαρωνείας", ενώ ο μητροπολίτης έκτοτε έφερε και το τίτλο "Έξαρχος πάσης Ροδόπης" στην μητρόπολή τότε δόθηκαν ενισχυτικά και τα νησιά Θάσος και Σαμοθράκη.

Μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα ο μητροπολίτης είχε την έδρα του στην Μαρώνεια, οπότε μεταφέρθηκε στην Κομοτηνή. Η Θάσος από το 1924 αποτέλεσε ξεχωριστή μητρόπολη ως το 1932 οπότε ενώθηκε και πάλι με την μητρόπολη Μαρωνείας. Τελικά, το 1953, η Θάσος προσαρτήθηκε στη μητρόπολη Φιλίππων και η μητρόπολη Μαρωνείας μετονομάσθηκε σε "Μαρωνείας και Κομοτηνής".

Τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας (14ος - 16ος αιώνας) η πνευματική και εκπαιδευτική δραστηριότητα στη Ροδόπη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Κατά τον 18ο και 19ο αιώνα αρχίζει μια αξιόλογη ανάπτυξη στον πνευματικό τομέα λόγω βέβαια της οικονομικής ανόρθωσης των Ελλήνων εκείνης της εποχής.

Οι πληροφορίες μας σχετικά με την πνευματική ζωή και εκπαίδευση στην πρώιμη και μέση τουρκοκρατία είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Αντίθετα για την περίοδο της ύστερης Τουρκοκρατίας γνωρίζουμε αρκετά στοιχεία. Όπως για παράδειγμα σε απόσπασμα επιστολής την 7-11-1879 του μητροπολίτη Μαρωνείας Ιερωνύμου και των Εφοροδημογερόντων της Κομοτηνής προς το "Θρακικό Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Αδριανουπόλεως" αναφέρεται ότι στα ελληνικά σχολεία που λειτουργούσαν εκείνη την χρονιά στην Κομοτηνή, φοιτούσαν 230 αγόρια και 230 κορίτσια. Η ελληνική κοινότητα της Κομοτηνής συντηρούσε με μεγάλη δυσκολία ένα ελληνικό σχολείο, δύο αλληλοδιδακτικά και δύο παρθεναγωγεία. Άλλες πληροφορίες μας λένε πως από το 1880 υπήρχαν δύο νηπιαγωγεία μικτά διτάξια στα οποία φοιτούσαν νήπια 5 και 6 χρονών. Το 1ο νηπιαγωγείο στεγαζόταν στην οικία της οδού Βενιζέλου απέναντι στο Κωδωνοστάσιο του μητροπολιτικού ναού δωρεά του ευεργέτη της Κομοτηνής Γεωργίου Νικολάου. Το νηπιαγωγείο αυτό, του κάτω μαχαλά όπως λεγόταν, είχε δύναμη κάθε χρόνο περίπου 50 νήπια. Το 2ο νηπιαγωγείο του πάνω μαχαλά (συνοικία Αγ. Γεωργίου), συγκέντρωνε κάθε χρόνο 30-40 νήπια και στεγαζόταν στο μικρό κτίριο που βρίσκεται μέσα στον περίβολο του ναού Αγίου Γεωργίου, δωρεά του Ζωΐδη κατά το έτος 1882. Από τις αρχές του 1880 λειτουργούσε στην Κομοτηνή επτατάξια Αστική Σχολή Αρρένων με τέσσερις τάξεις στοιχειώδους εκπαίδευσης και τρεις τάξεις μέσης εκπαίδευσης, το λεγόμενο "Σχολαρχείο", η οποία στεγαζόταν σε οίκημα στην οδό Χατζηκωνσταντή Ζωΐδη, δωρεά του Δημήτριου Σίντου στην ελληνική κοινότητα Κομοτηνής το έτος 1880. Λίγα χρόνια αργότερα το έτος 1882, στην ίδια πόλη αναφέρονται ένα "ελληνικό" σχολείο, δύο δημοτικά, δύο παρθεναγωγεία και ένα νηπιαγωγείο.

Στα 1885 υπήρχε στην Κομοτηνή πολιτιστικός σύλλογος με το όνομα "Ομόνοια" που εκτός των άλλων διέθετε και θεατρικό όμιλο από ερασιτέχνες νέους ηθοποιούς οι οποίοι έδιναν αξιόλογες θεατρικές παραστάσεις.

Το 1907 ο μεγάλος ευεργέτης της Κομοτηνής μεγαλοβιομήχανος στο Κάϊρο, Νέστορας Τσανακλής ανήγειρε μέγα κτίριο για την εξυπηρέτηση των σχολικών αναγκών των συμπολιτών του. Για την ανέγερση του μεγαλοπρεπούς κτιρίου δαπανήθηκαν πάνω από 10.000 χρυσές οθωμανικές λίρες, για δε την μισθοδοσία των προσωπικού χορηγούσε ο ίδιος κάθε χρόνο 300 χρυσές λίρες. Έτσι μόλις αποπερατώθηκε το περίλαμπρο αυτό κτίριο η Αστική Σχολή Αρρένων (Αρρεναγωγείο ή Σχολαρχείο) για την έναρξη των μαθημάτων του έτους 1908-1909 μεταφέρθηκε στο Τσανάκλειο Μέγαρο.

Το διδακτήριο του Δημητρίου Σίντου από τότε στέγαζε παράρτημα του Κεντρικού Παρθεναγωγείου με τρείς τάξεις για τις ανάγκες των θηλέων της άνω συνοικίας. Το κεντρικό τριτάξιο Παρθεναγωγείο λειτουργούσε στο κτίριο της οδού Βενιζέλου απέναντι από το 1ο Νηπιαγωγείο. 

Το 1911 με διάταγμα της ελληνικής κυβέρνησης ιδρύθηκε στην Κομοτηνή ημιγυμνάσιο και πάλι μόνο για αγόρια. Έτσι στις τρείς τάξεις του Σχολαρχείου προστέθηκε άλλη μια τάξη και έτσι το "Αρρεναγωγείον" έγινε οκτατάξιο γυμνάσιο. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι του 1912-1913 εμπόδισαν να εξελιχθεί σε πλήρες εξατάξιο γυμνάσιο, πράγμα που έγινε μετά την απελευθέρωση τον Μάιο του 1920.

Σημαντική δραστηριότητα στο χώρο της εκπαίδευσης παρουσίαζε και η Μαρώνεια από τα μέσα του 19ου αιώνα. Συγκεκριμένα διέθετε δύο σχολικά κτίρια. Στο ένα στεγαζόταν το Παρθεναγωγείο και το Νηπιαγωγείο, ενώ στο άλλο στεγαζόταν το Αρρεναγωγείο. (Τα δύο αυτά σχολικά κτίρια δεν σώζονται σήμερα. Το Παρθεναγωγείο κατεδαφίστηκε το 1935 ενώ το Αρρεναγωγείο υπέστη αρχικά καταστροφές κατά την διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1912-13) και τελικά κατεδαφίστηκε στα 1950). Στο πρώτο πάτωμα του Αρρεναγωγείου στεγαζόταν το "Δημοτικό" και στο δεύτερο το "Ελληνικό". Στο "Δημοτικό" λειτουργούσαν και τμήματα "αλληλοδιδακτικής". Αργότερα, στα 1905, λόγω πληθώρας μαθητών, οι μεγαλέμποροι Μαρωνίτες αδελφοί Σταύρος, Ευστράτιος, Φώτιος και Ιωάννης Χατζέα, διέθεσαν 1.000 περίπου χρυσές οθωμανικές λίρες για την ανέγερση ενός λιθόκτιστου σχολείου το οποίο, σύμφωνα με την μόνη επιθυμία των δωρητών του, έλαβε την επωνυμία "Χάτζειος Σχολή". 

Τα ανωτέρω είναι περίληψη της δημοσίευσης έρευνας του Ιωάννη Σιγούρου από το αρχείο εκδόσεων "Σειρά ιστορικών έργων 1" της Εταιρείας Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής, για το εκκλησιαστικό καθεστώς, τα σχολεία και την πνευματική ζωή της Ροδόπης.